این سخن البته سخن دیگری است و روی این مطلب باید بحث شود. این مطلب راست است كه شرایط زندگی بشر متغیر است و نیازهای بشر تغییر می كند ولی مطلب به این سادگی نیست. بشر یك نیازهای ثابت و همیشگی دارد و یك نیازهای متغیر و موقت. همه ی نیازهای بشر متغیر نیست. نیازهایی كه مربوط به معنی زندگی انسان است ثابت است و نیازهایی كه مربوط به شكل و صورت زندگی انسان است متغیر و متحول است. شما نمی توانید این مطلب را كه شكل زندگی دائماً تغییر می كند دلیل بگیرید كه روح زندگی هم همیشه باید تغییر كند. مسائل دینی متوجه روح زندگی است نه شكل زندگی. شما اگر در خود اسلام مطالعه كنید- و این از ممیّزات اسلام است- در یك جا نمی بینید كه اسلام روی شكل و صورت زندگی تكیه كرده باشد، بگوید من همین صورت را می خواهم، این صورت نباید تغییر كند.

همیشه روی روح و معنی زندگی تكیه می كند.

انسان و جهان هم همین گونه است. اینكه می گویند جهان همه چیزش تغییر می كند، آن جور «همه چیز» هم درست نیست. طبیعت، وجهه ی متغیر جهان است اما اگر جهان یك وجهه ی ثابتی نمی داشت این وجهه ی متغیر را هم محال بود داشته باشد.

اگر همه چیز تغییر كند- آن طور كه هراكلیتوس در قدیم گفته است و در عصر ماخیلی دنبال كردند- و هیچ چیزی به هیچ وجهی و به هیچ وجهه ای در دو لحظه در یك حال باقی نماند، میان گذشته و آینده هیچ ارتباطی نمی تواند برقرار باشد و هیچ قانونی نمی تواند در عالم باشد. ولی همین عالم با این وجهه ی متغیری كه دارد- كه طبیعت وجهه ی متغیر عالم است- یك وجهه ی ثابتی هم دارد كه نگهدارنده ی این وجهه ی متغیر عالم است كه اگر آن وجهه ی ثابت نبود این وجهه ی متغیر هم وجود نمی داشت.

حكمای اسلامی كه حركت جوهریه را مطرح كرده اند، توجه به وجهه ی ثابت عالم هم كرده اند. گفته اند طبیعت متغیر است اما این طبیعت روحی دارد كه آن روح همیشه ثابت است. مولوی در همین زمینه اشعاری عالی دارد، می گوید:

در كل جهان یك حقایق ثابتی است و یك وجهه ی متغیر. در خود ما [همین طور است. ] ما اگر یك روح و یك حیات ثابت و یك منش مشخص نمی داشتیم، این پیكر متغیر را هم نداشتیم. اینكه ما ما هستیم، ما همان آدم چهل سال پیش و پنجاه سال پیش هستیم با اینكه تمام این بدن ما چندین بار تغییر كرده و ریخته، قسمتی از آن به صورت ناخن در زباله دان ریخته، قسمتهای دیگرش به صورتهای دیگر، مثلاً سلولهای پوست بدن ما به شكلی مثل پوسته ریخته است و به شكلهای دیگری دفع شده است و آن بدن ده سال پیش ما حالا خدا می داند كه در كدام زباله دانیهاست ولی ما ما هستیم، به خاطر آن است كه روح ما باقی است. زندگی اجتماعی بشر هم عیناً مانند همان اندام بشر است و مانند همه ی جهان است، یك روح ثابت دارد و یك پیكر متغیر.