اشتباهی كه كلیسا مرتكب شد، بعدها غرامتش را تا اندازه ای دنیای اسلام مجبور شد بپردازد، برای اینكه افراد تشخیص ندادند، خیال كردند به طور كلی خاصیتدین همین است؛ ندانستند یك دینی هم در دنیا ظهور كرد كه این دین گذشته از معنویت بسیار عالی كه دارد خودش یك تمدن به وجود آورد، خالق یك تمدن شد، ملل متنوع گوناگون را به یكدیگر پیوند داد و بزرگترین تمدنهای عالم را به وجود آورد، تمدنی كه حق بسیار عظیمی بر تمدن امروز اروپا دارد و خوشبختانه تدریجاً دنیای اروپا دارد اقرار و اعتراف می كند. اگر جلد یازدهم ترجمه ی فارسی كتاب تاریخ تمدن ویل دورانت را بخوانید تا اندازه ای روشن می شوید. گوستاو لوبون تا حدودی این مطلب را بیان كرده است. در جلد دوم كتاب محمد صلی الله علیه و آله خاتم پیامبران، نشریه ی حسینیه ارشاد، مقاله ای- كه بعد كتاب خواهد شد- تحت عنوان كارنامه ی اسلام به وسیله ی یكی از اساتید دانشگاه نوشته شده است، دلم می خواهد شما آن مقاله را بخوانید، ببینید اسلام چه تمدن درخشانی را به وجود آورده است و دنیای اروپا در جمیع شئون زندگی خودش چقدر مدیون اسلام است! در مقدمه ی همین كتاب، ما سخن شیخ محمد عبده را نقل كرده ایم كه دنیای اروپا از روزی كه از دین خودش صرف نظر كرد به سوی سعادت گام برداشت، دنیای اسلام از روزی كه از دین خودش صرف نظر كرد بدبخت شد و این تفاوت دو دین است. یك چیزی اضافه كردیم: این دنیای اروپا كه می گویند از دین خودش دست برداشت، بله از دین خودش كناره جویی كرد، اما به كدام طرف رفت؟ به سوی اسلام. تاریخ تمدن ها را به دقت بخوانید. یكی از علل تمدن اروپایی، انشعاب پروتستانهاست، كه اینها را در میان اهل مذهب مسیح نظیر شیعه ها در میان اهل اسلام می دانند با این تفاوت كه اینها هزار و پانصدسال بعد از مسیح آمدند ولی تشیع از زمان پیغمبر است. این گروه - كه البته عددشان هنوز به عدد كاتولیكها نمی رسد ولی جمعیت بسیار معتنابهی هستند- اصلاحات اساسی در دین مسیح انجام دادند. در میان اصلاحاتی كه از اینها ذكر كرده اند در درجه ی اول سه چیز است:

1. برداشتن فاصله ی میان انسان و خدا و به تعبیر سید جمال الدین اسدآبادی و دیگران ارزش دادن به شخصیت انسانی. گفتند «پاپ واسطه است» یعنی چه؟ ! خدا به همه ی مردم نزدیك است، خدا را بدون واسطه ی كشیش بلكه هیچ بنده ای پرستش كنید. خدا به تمام بندگان نزدیك است، درد دل هر بنده ای را می شنود. ای انسان! در تماس گرفتن با خدا احتیاج به واسطه نداری.

2. برای عقل در حریم دین حق قائل شدند؛ گفتند آن مسائلی از مسائل دینی و12اصول دینی كه ضد عقل است طردكردنی است، باید دورش افكند.

3. موضوع عمل و توجه به معاش و سعی و كار، آنهم به حد اعلی ، به تعبیر قرآن جهاد و سخت كوشی و اینكه بهبود معاش هم عبادت است.

این سه اصل هر سه مستقیم از اسلام گرفته شد. بعد از جنگهای صلیبی و تماس شرق و غرب، بعد از آنكه با ارزشهای اسلامی آشنا شدند این سه اصل را از اسلام گرفتند و به نام اصلاحات در دین مسیح وارد كردندگو اینكه هنوز اینها را- مخصوصاً آن بخش اول را- به طور كامل نتوانسته اند رعایت كنند.

گاهی در كتابهای تاریخ تمدن می خوانیم كه یكی از علل تمدن اروپایی پیدایش مذهب پروتستان است. مذهب پروتستان مولود برخورد مسیحیت با اسلام و اقتباس اصول اوّلی اسلام است. یك علت اساسی و عمده ی تمدن اروپایی پیدایش مذهب پروتستان است؛ یعنی این اسلام است كه مستقیماً در سرنوشت تمدن اروپایی تأثیر داشته است. حالا بعد چه دسیسه هایی از طرف خود آنها به كار رفت، مستقیم یا غیرمستقیم، كه افكار پلید خودشان را به ما دادند، جایشان را با ما عوض كردند، آنجایی كه ما بودیم آنها آمدند، جایی كه آنها بودند ما را بردند، یعنی افكار خودشان را به ما دادند و افكار ما را برای خودشان گرفتند، آن بماند. خوشبختانه اشخاص باانصافی در میان اروپاییها هستند.