مسئله ی مهمتر در اینجا این است: ما باید یك سیری و یك مطالعه ی اجمالی بكنیم راجع به اینكه این سرخوردگی كه بشر نسبت به دین به طور كلی در اعصار اخیر پیدا كرد ناشی از چیست؟ بدون شك یك نوع رویگردانی در بشرِ سه چهار قرن پیش تا امروز نسبت به دین به طور كلی وجود داشته و خود دنیای اسلام هم كم و بیش دچار چنین بحرانی هست. ریشه ی قضیه چیست؟ گاهی بعضی سؤال می كنند كه شما می گویید دین به طور كلی فطری بشر است، اگر فطری بشر است پس چرا گروه زیادی از مردم از دین صرف نظر كرده اند؟ از امر فطری كه نمی شود صرف نظر كرد.

ایندو را با همدیگر جواب عرض می كنم.

بشر دارای غرایز مختلف است، دارای نیازها و احتیاجات مختلف است و تمام این احتیاجها و نیازها از طبیعت و فطرتش سرچشمه می گیرد. اگر شما همه ی این نیازهای فردی و اجتماعی بشر را هماهنگ با یكدیگر اشباع كنید، بشر دنبال تمام امور فطری خودش می رود. ولی گاهی میان غریزه های مختلف، میان نیازهای مختلف جنگ انداخته می شود. فرض كنید یكی از نیازهای طبیعی بشر نیاز جنسی است. یكی هم نیاز روحی و باطنی است. شما اگر این دو نیاز را در حد خود اشباع وارضا كنید اشكالی پیش نمی آید. ولی یك وقت می آیید میان ایندو جنگ می اندازید؛ توهمی می كنید، می گویید یا من باید از غریزه ی دینی و از دینم صرف نظر كنم، غریزه ی جنسی را اشباع كنم، زن بگیرم، متأهل بشوم؛ و یا اینكه برعكس، دنبال غریزه ی دینی بروم، خودم را آلوده به ارضای این غریزه نكنم. اینجا ناچار یكی از دو غریزه از میان می رود؛ یا شما دنبال آن می روید این را مریض می كنید، یا دنبال این می روید آن را مریض می كنید. همین طور اگر میان غریزه ی علم و یك غریزه ی دیگر جنگ بیندازید. یا اگر شما بخواهید میان غریزه ی مال- كه یك غریزه است برای بشر و یكی از غرایز دیگر جنگ بیندازید تشویش پیدا می شود. اگر غریزه ی احترام در میان اجتماع را با یك غریزه ی دیگر، علم یا دین یا اخلاق، جنگ بیندازید همین جور است. شكست دینها در دنیا زیر سر كسانی است كه میان دین و سایر نیازهای بشری جنگ انداختند. و ما بیش از هر جای دیگر غرامت اشتباه جناب كلیسا را باید بپردازیم. این كلیسا بود كه- به قول نویسنده ای- حتی میان عبادات و معاملات تفكیك كرد، گفت عبادات به یك دنیا بستگی دارد، معاملات به دنیای دیگری؛ تو یا باید به آن دنیا بروی با عبادات یا باید به این دنیا بروی با معاملات.