فقیه و مجتهد كارش استنباط و استخراج احكام است، اما اطلاع و احاطه او به موضوعات و به اصطلاح طرز جهان بینی اش در فتواهایش زیاد تأثیر دارد. فقیه باید احاطه كامل به موضوعاتی كه برای آن موضوعات فتوا صادر می كند داشته باشد.

اگر فقیهی را فرض كنیم كه همیشه در گوشه خانه و یا مدرسه بوده و او را با فقیهی مقایسه كنیم كه وارد جریانات زندگی است، این هر دو نفر به ادلّه شرعیه و مدارك احكام مراجعه می كنند، اما هركدام یك جور و یك نحو بخصوص استنباط می كنند.

مثالی عرض می كنم: فرض كنید یك نفر در شهر تهران، بزرگ شده باشد و یا در شهر دیگری مثل تهران كه در آنجا كُر و آب جاری فراوان است، حوضها و آب انبارها و نهرها هست، و همین شخص فقیه باشد و بخواهد در احكام طهارت و نجاست فتوا بدهد. این شخص با سوابق زندگی شخصی خود وقتی كه به اخبار و روایات طهارت و نجاست مراجعه كند یك طوری استنباط می كند كه خیلی مقرون به احتیاط و لزوم اجتناب از بسیاری چیزها باشد. ولی همین شخص كه یك سفر به زیارت خانه خدا می رود و وضع طهارت و نجاست و بی آبی را در آنجا می بیند نظرش در باب طهارت و نجاست فرق می كند، یعنی بعد از این مسافرت اگر به اخبار و روایات طهارت و نجاست مراجعه كند آن اخبار و روایات برای او یك مفهوم دیگر دارد.

اگر كسی فتواهای فقها را با یكدیگر مقایسه كند و ضمناً به احوال شخصیه و طرز تفكر آنها در مسائل زندگی توجه كند می بیند كه چگونه سوابق ذهنی یك فقیه و اطلاعات خارجی او از دنیای خارج در فتواهایش تأثیر داشته به طوری كه فتوای عرب بوی عرب می دهد و فتوای عجم بوی عجم، فتوای دهاتی بوی دهاتی می دهد و فتوای شهری بوی شهری.

این دین، دین خاتم است، اختصاص به زمان معین و یا منطقه معین ندارد، مربوط به همه منطقه ها و همه زمانهاست، دینی است كه برای نظام زندگی و پیشرفت زندگی بشر آمده، پس چگونه ممكن است فقیهی از نظامات و جریان طبیعی بی خبر باشد، به تكامل و پیشرفت زندگی ایمان نداشته باشد و آنگاه بتواند دستورهای عالی و مترقی این دین حنیف را كه برای همین نظامات آمده و ضامن هدایت این جریانها و تحولات و پیشرفتهاست كاملاً و به طور صحیح استنباط كند؟ !