شیخ طوسی از این گونه احرار است. سراسر وجود شیخ طوسی از ایمان اسلامی و شور اسلامی و علاقه به خدمت به اسلام موج می زند. او یك دلباخته ی سر از پا نشناخته است. ولی این شور و ایمان و دلباختگی هرگز او را به سوی جمود و تقشر سوق نداده است. او با جامدان و قشریان نبرد كرده است. او اسلام را آنچنان كه شایسته است شناخته است و لهذا حق عقل را محترم شمرده است.

شیخ طوسی با آنكه محدّثی عظیم الشأن است و كتاب تهذیب الاحكام و كتاب استبصار او بهترین دلیل بر مدّعاست، مسائل اصول دین را حق طلق عقل می داند به این معنی كه تعبد و تقلید را در این مسائل جایز نمی شمرد. وی در عُدّة الاصول بهگروهی از جامدفكران كه در شیعه پیدا شدند اشاره می كند و بر سبیل انتقاد می گوید: «اذا سئلوا عن التوحید او العدل او صفات الائمة او صحة النبوة قالوا روینا كذا» یعنی اگر از اینان در باب توحید یا عدل یا امامت یا نبوت پرسش شود، به جای آنكه به دلیل عقلی استناد كنند به ذكر روایات می پردازند. شیخ طوسی مانند هر عالم روشنفكر دیگر اسلامی می داند كه اصول عقاید باید اجتهاداً و از روی فهم مستقیم برای اذهان روشن شوند و نقش آثار نقلی در این مطالب- كه البته نقش بسیار اصیلی است- نقش هدایت و راهنمایی و تعلیم و ارائه عقول به دلایل است نه نقش فرمان و مولویّت و تعبد.

شیخ طوسی در مقدمه كتاب نفیس مبسوط نیز از گروه جامدفكران گله آغاز می كند، می گوید:

من همیشه می شنیدم كه فقهای اهل جماعت فقه ما شیعیان امامیه را تحقیر می كردند. . . و من همواره در اشتیاق بسر می بردم كه كتابی تألیف كنم متضمن فروع (بدون آنكه نیازی به اعماق قیاس پیدا شود) ولی اشتغالات و گرفتاریها مانع بود و از جمله چیزهایی كه عزم مرا می كاست این بود كه اصحاب ما كمترین رغبت به این كار نشان نمی دادند زیرا با متون اخبار و صریح الفاظ روایات خو گرفته بودند و حتی حاضر نبودند لفظی تغییر كند.

كار جمود به آنجا كشیده شده بود كه اگر لفظی به جای لفظ دیگر قرار می گرفت در شگفت می شدند و فهمشان از درك آن معنی كوتاهی می كرد.

كتاب مبسوط شیخ طوسی یك كتاب تفریعی و اجتهادی است. ظاهراً اولین كتاب فقهی تفریعی است كه فروعی در آن طرح و حكم آنها از اصول استخراج شده است. كلام شیخ در مبسوط می رساند كه شیعه در عصر شیخ یك دوره جمودی را در فقه طی می كرده است.