علل شكست چندشوهری و رواج چندزنی را شرح دادیم. روشن كردیم كه در پیدایش چندزنی علل گوناگونی تأثیر داشته است. بعضی از آن علل از روحیه ی تحكّم و استبداد جنس مرد سرچشمه گرفته است و بعضی دیگر ناشی از تفاوت وضع طبیعی زن و مرد از لحاظ سنین استعداد تولید فرزند و قابلیت تعداد تولید فرزند بوده است و می توانسته «مجوزی» برای چندزنی مرد به شمار رود. اما علت خاصی همواره در طول تاریخ در كار بوده كه چندزنی را به عنوان «حقی» برای زن و «وظیفه ای» برای مرد ایجاب می كرده است. آن، فزونی نسبی عدد زنان آماده به ازدواج از عدد مردان آماده به ازدواج است.

ما برای اینكه از درازی سخن خودداری كنیم، از بحث در باره ی علتهایی كه ممكن است «مجوز» تعدد زوجات برای مرد محسوب شود خودداری می كنیم؛ سخن را محدود می كنیم به علتی كه اگر وجود داشته باشد تعدد زوجات به صورت «حقی» برای طبقه ی نسوان در می آید.

برای اثبات این مدعا دو مقدمه باید روشن شود: یكی اینكه ثابت شود طبق آمار قطعی و مسلّم، عده ی زنان آماده ی ازدواج بر عدد مردان آماده ی ازدواج فزونی دارد.

دیگر اینكه اگر چنین چیزی وجود پیدا كند، از جنبه ی حقوق بشری و انسانی موجب حقیمی شود برای زنان محروم بر عهده ی مردان و زنان متأهل.

اما از نظر اول. خوشبختانه در دنیای امروز آمار نسبتاً صحیحی در این زمینه وجود دارد. همه ی كشورهای جهان در هر چند سال یك بار سرشماری می كنند. در این سرشماریها كه در كشورهای پیشرفته به صورت دقیقی صورت می گیرد، نه تنها عدد مجموع جنس ذكور و مجموع جنس اناث به دست می آید، بلكه نسبت عدد دو جنس در سنین مختلف به دست می آید. مثلاً روشن می گردد كه عدد پسران از بیست ساله تا بیست و چهار ساله چقدر است و عدد دختران از بیست ساله تا بیست و چهار ساله چقدر است، همچنین در سایر سنین عمر. سازمان ملل متحد در سالنامه های جمعیت شناسی خود همواره این آمار را منتشر می كند و ظاهراً تاكنون شانزده نشریه در این زمینه منتشر كرده است. آخرین نشریه مربوط است به سال 1964 كه در سال 1965 منتشر شده است.

البته قبلاً باید به این نكته توجه داشته باشیم كه برای مدعای ما كافی نیست كه بدانیم مجموع عدد جنس ذكور مردم یك كشور چقدر است و مجموع عدد اناث آنها چقدر. آنچه مفید و لازم است این است كه بدانیم نسبت مردان و زنان آماده به ازدواج چه نسبت است. غالباً نسبت مردان و زنان آماده به ازدواج با نسبت مجموع جنس ذكور و جنس اناث متفاوت است، و این دو علت دارد: یكی اینكه دوره ی بلوغ دختران قبل از دوره ی بلوغ پسران است. به همین جهت معمولاً در قوانین جهان سن قانونی دختران از سن قانونی پسران پایین تر است و عملاً در همه ی جهان اكثریت قریب به اتفاق ازدواجها میان مردان و زنانی صورت می گیرد كه مردان به طور متوسط پنج سال از زنان بزرگترند.

علت دیگر كه علت اساسی است و مهمتر است این است كه با اینكه موالید دختر از موالید پسر بیشتر نیست و احیاناً در بعضی كشورها موالید پسر بیشتر است، همواره به واسطه ی اینكه تلفات جنس ذكور از تلفات جنس اناث بیشتر است، در سنین ازدواج توازن بهم می خورد؛ گاهی به صورت فاحشی تفاوت پیدا می شود و عدد زنان آماده ی ازدواج بر عدد مردان آماده ی ازدواج به مقیاس وسیعی فزونی می گیرد. ولهذا ممكن است مجموع عدد جنس ذكور یك كشور با عدد جنس اناث آن مساوی یا از آن بیشتر باشد، اما در طبقه ی آماده به ازدواج یعنی طبقه ای كه به سن قانونی ازدواج رسیده اند كار برعكس بوده باشد. این مطلب از آماری كه در آخرین نشریه ی جمعیت شناسی سازمان ملل متحد مربوط به سال 1964 درج شده كاملاً روشن است. مثلاً در جمهوری كره طبق آمار این نشریه مجموع جمعیت /26/277635 نفر است. از این مجموع /13/145289 نفر از جنس ذكورند و /13/132346 نفر از اناث؛ یعنی در مجموع جمعیت، عدد ذكور 12943 نفر بیش از اناث است. این نسبت در اطفال كمتر از یك ساله و اطفال از یك ساله تا چهارساله و از پنج ساله تا نه ساله و از دوازده ساله تا چهارده ساله و از پانزده ساله تا نوزده ساله همچنان محفوظ است.

آمار نشان می دهد كه در همه ی این سنین تعداد ذكور بیش از اناث است. اما از بیست ساله تا بیست و چهارساله این نسبت عوض می شود. مجموع عدد ذكور در این سنین /1/083364 نفر است و مجموع اناث /1/110051 نفر است. از این سنین به بالا كه سنین ازدواج قانونی زنان و مردان است هرچه بالا برویم عدد جنس اناث بیش از عدد جنس ذكور است.

تازه جمهوری كره وضع استثنایی دارد كه در مجموع جمعیت، عدد ذكور بیش از اناث است. اكثریت قریب به اتفاق كشورها نه تنها در سنین ازدواج عدد جنس اناث بیش از جنس ذكور است، در مجموع جمعیت نیز عدد اناث بیش از ذكور است. مثلاً در كشور جمهوری شوروی مجموع جمعیت /216/101000 است و از این مجموع /97/840000 از جنس ذكور و /118/261000 از جنس اناث است و این تفاوت در سنین قبل از ازدواج و همچنین سنین ازدواج، یعنی از بیست ساله تا بیست و چهار ساله و از بیست و پنج ساله تا بیست و نه ساله و از سی ساله تا سی وچهار ساله و همچنین تا هشتاد ساله و هشتاد و چهار ساله، همچنان محفوظ است.

و همچنین است كشورهای انگلستان، فرانسه، آلمان غربی، آلمان شرقی، چكسلواكی، لهستان، رومانی، مجارستان، امریكا، ژاپن و غیره. و البته در بعضی نقاط مانند برلن غربی و شرقی تفاوت عدد زن و مرد تفاوت فاحشی است.

در هندوستان حتی در سنین ازدواج عدد مرد بر عدد زن می چربد. فقط از سنین پنجاه به بالاست كه عدد زن بر عدد مرد فزونی می گیرد. ظاهراً علت نقصان زن در هند عادت قدیمی مردم خرافاتی آن سرزمین است كه زن شوهرمرده را از میان می برند.

سرشماری كه سال گذشته در ایران به عمل آمد نشان داد كه ایران از كشورهای استثنایی است كه در مجموع جمعیت، عدد ذكور بیش از عدد اناث است. مجموعجمعیت ایران طبق این سرشماری /25/781090 نفر است و از این مجموع /13/337334 نفر از جنس ذكورند و /12/443576 نفر از جنس اناث می باشند و مجموعاً عدد ذكور /893578 بیش از عدد اناث است.

یادم هست كه در همان اوقات بعضی نویسندگان كه در باره ی تعدد زوجات بحث كرده بودند نوشته بودند ببینید برخلاف ادعای طرفداران تعدد زوجات عدد مرد در كشور ما بیش از عدد زن است، پس قانون تعدد زوجات باید لغو شود.

من همان وقت تعجب می كردم از این نویسندگان. اینها فكر نمی كنند كه اولاً قانون تعدد زوجات مخصوص ایران نیست و ثانیاً آنچه برای این موضوع مفید است این است كه بدانیم عدد مردان آماده به ازدواج با عدد زنان آماده به ازدواج برابر است یا از آن بیشتر است. اینكه در مجموع عدد، عده ی جنس ذكور بیش از جنس اناث باشد برای موضوع مورد نظر كافی نیست. دیدیم كه در جمهوری كره و بعضی كشورهای دیگر نیز در مجموع نفوس عدد جنس ذكور بیشتر است ولی در افراد آماده به ازدواج عدد جنس اناث بیشتر است. بگذریم از اینكه در كشورهایی مانند ایران چندان اعتمادی به این آمارها نیست. اگر تنها «ژست پسرزایی» زنان ایران را در نظر بگیریم كه حاضر نیستند حتی در جواب مأموران سرشماری خود را دخترزا معرفی كنند و به جای دختر پسر قلمداد می كنند، كافی است كه اعتماد ما را سلب كند. جریان عملی عرضه و تقاضا در كشور ما دلیل قاطعی است بر اینكه عدد زنان آماده به ازدواج در این كشور از عدد مردان بیشتر است، زیرا با اینكه تعدد زوجات در همه جای این كشور از شهرها و دهات و حتی میان ایلات معمول بوده و هست، هرگز كسی در این كشور تاكنون احساس كمبود زن نكرده و زن بازار سیاه پیدا نكرده است. بر عكس، همواره عرضه بر تقاضا می چربیده است. دختران یا زنان بیوه و جوانی كه اجباراً بدون شوهر می مانده اند از مردان مجرد بسی افزونتر بوده اند.

هیچ وقت یك مرد، هر اندازه فقیر و بدقیافه بوده، اگر زن می خواسته بدون زن نمی مانده است، در صورتی كه زنانی كه اجباراً بدون شوهر مانده اند زیاد بوده اند.

این جریان مشهود و محسوس بیش از هر آماری قاطعیت دارد.

اشلی مونتاگو در كتاب زن جنس برتر ضمن اینكه بیهوده می كوشد میل زن را به تجمل و زینت ناشی از عوامل اجتماعی بداند، به این حقیقت اعتراف می كند و می گوید: در سراسر عالم پیوسته میزان زنان آماده ی ازدواج بر مردان فزونی دارد. آمارگیری سال 1950 نشان داد كه زنان آماده ی ازدواج آمریكا به اندازه ی یك میلیون و چهارصد و سی هزار تن بر مردان افزایش دارد (مجله ی زن روز، شماره ی 69، صفحه ی 71) .

برتراند راسل در كتاب زناشویی و اخلاق فصل مربوط به نفوس، صفحه ی 115 می گوید:

«در انگلستان كنونی بیش از دو میلیون زن زائد بر مردان وجود دارد كه بنا بر عرف باید همواره عقیم بمانند و این برای ایشان محرومیت بزرگی است. » .

در چند سال پیش در روزنامه های ایران خواندیم كه زنان مجرد آلمان كه پس از تلفات عظیم آلمان در جنگ دوم جهانی از داشتن شوهر قانونی و كانون خانوادگی محروم مانده اند، رسماً از دولت آلمان تقاضا كردند كه قانون تك همسری را لغو كند و اجازه ی تعدد زوجات بدهد. دولت آلمان ضمن یك درخواست رسمی از دانشگاه اسلامی الازهر فرمول این كار را خواست و البته بعد هم اطلاع حاصل كردیم كه كلیسا سخت با این تقاضا مخالفت كرد. كلیسا محروم ماندن زنان را و در واقع شیوع فحشاء را بر تعدد زوجات، صرفاً به خاطر اینكه یك فرمول شرقی و اسلامی است، ترجیح داد.