1. از بعضی از آثار دینی چنین استشمام می شود كه میان دنیا و آخرت تضاد است، مثل آنكه گفته می شود دنیا و آخرت به منزله ی دو «هوو» هستند كه هرگز سازگار نخواهند شد، و یا گفته می شود كه ایندو به منزله ی مشرق و مغربند كه نزدیكی به هر كدام عین دوری از دیگری است.

چگونه می توان این تعبیرات را توجیه كرد و با آنچه قبلاً گفته شد سازگار ساخت؟ .

در پاسخ این سؤال می گوییم كه اولاً در بسیاری از آثار اسلامی تصریح شده و بلكه از مسلّمات و ضروریات اسلام است كه جمع میان دنیا و آخرت از نظر برخوردار شدن ممكن است؛ آنچه ناممكن است جمع میان آندو از نظر ایده آل بودن و هدف اعلی قرار گرفتن است.

برخورداری از دنیا مستلزم محرومیت از آخرت نیست. آنچه مستلزممحرومیت از آخرت است یك سلسله گناهان زندگی برباد ده است نه برخورداری از یك زندگی سالم مرفه و تنعم به نعمتهای پاكیزه و حلال خدا؛ همچنانكه چیزهایی كه موجب محرومیت از دنیاست تقوا و عمل صالح و ذخیره ی اخروی داشتن نیست، یك سلسله عوامل دیگر است.

بسیاری از پیغمبران، امامان، صالحان از مؤمنین كه در خوبی آنها تردیدی نیست، كمال برخورداری از نعمتهای حلال دنیا داشته اند.

علیهذا فرضاً از جمله ای چنین استفاده شود كه میان برخورداری از دنیا و برخورداری از آخرت تضاد است، به حكم ادله ی قطعی مخالف، قابل قبول نیست.

ثانیاً اگر درست دقت شود نكته ی جالبی از تعبیراتی كه در این زمینه آمده استفاده می شود و هیچ گونه منافاتی میان این تعبیرات و آن اصول قطعی مشاهده نمی شود.

برای اینكه آن نكته روشن شود مقدمه ی كوتاهی باید ذكر شود و آن اینكه در اینجا سه نوع رابطه وجود دارد كه باید مورد بررسی قرار گیرد:

1. رابطه ی میان برخورداری از دنیا و برخورداری از آخرت.

2. رابطه ی میان هدف قرار گرفتن دنیا و هدف قرار گرفتن آخرت.

3. رابطه ی میان هدف قرار گرفتن یكی از ایندو با برخورداری از دیگری.

رابطه ی اول به هیچ وجه از نوع تضاد نیست و لهذا جمع میان آندو ممكن است.

رابطه ی دوم از نوع تضاد است و امكان جمع میان آندو وجود ندارد.

اما رابطه ی سوم تضاد یكطرفه است؛ یعنی میان هدف قرار گرفتن دنیا و برخورداری از آخرت تضاد است ولی میان هدف قرار گرفتن آخرت و برخورداری از دنیا تضاد نیست.