افراد از لحاظ جاذبه و دافعه نسبت به افراد دیگر انسان، یكسان نیستند بلكه به طبقات مختلفی تقسیم می شوند:

1. افرادی كه نه جاذبه دارند و نه دافعه؛ نه كسی آنها را دوست و نه كسی دشمن دارد، نه عشق و علاقه و ارادت [كسی ] را برمی انگیزند و نه عداوت و حسادت و كینه و نفرت كسی را، بی تفاوت در بین مردم راه می روند، مثل این است كه یك سنگ در میان مردم راه برود.

این، یك موجود ساقط و بی اثر است. آدمی كه هیچ گونه نقطه ی مثبتی در او وجود ندارد (مقصود از مثبت تنها جهت فضیلت نیست، بلكه شقاوتها نیز در اینجا مقصود است) نه از نظر فضیلت و نه از نظر رذیلت، حیوانی است، غذایی می خورد و خوابی می رود و در میان مردم می گردد همچون گوسفندی كه نه دوست كسی است و نه دشمن كسی، و اگر هم به او رسیدگی كنند و آب و علفش دهند برای این است كه در موقع از گوشتش استفاده كنند. او نه موج موافق ایجاد می كند و نه موج مخالف. اینها یك دسته هستند: موجودات بی ارزش و انسانهای پوچ و تهی، زیرا انسان نیاز دارد كه دوست بدارد و او را دوست بدارند و هم می توانیم بگوییم نیاز دارد كه دشمن بدارد و او را دشمن بدارند.

2. مردمی كه جاذبه دارند اما دافعه ندارند؛ با همه می جوشند و گرم می گیرند و همه ی مردم از همه ی طبقات را مرید خود می كنند؛ در زندگی همه كس آنها را دوست دارد و كسی منكر آنان نیست، وقتی هم كه بمیرند مسلمان با زمزمشان می شوید و هندو بدن آنها را می سوزاند.

بنا به دستور این شاعر، در جامعه ای كه نیمی از آن مسلمان است و به جنازه ی مردم احترام می كند و آن را غسل می دهد و گاهی برای احترام بیشتر با آب مقدس زمزم غسل می دهند، و نیمی هندو كه مرده را می سوزانند و خاكسترش را بر بادمی دهند، در چنین جامعه ای آنچنان زندگی كن كه مسلمان تو را از خود بداند و بخواهد تو را پس از مرگ با آب زمزم بشوید و هندو نیز تو را از خویش بداند و بخواهد پس از مرگ تو را بسوزاند.

غالباً خیال می كنند كه حسن خلق و لطف معاشرت و به اصطلاح امروز «اجتماعی بودن» همین است كه انسان همه را با خود دوست كند. اما این برای انسان هدفدار و مسلكی- كه فكر و ایده ای را در اجتماع تعقیب می كند و درباره ی منفعت خودش نمی اندیشد- میسر نیست. چنین انسانی خواه ناخواه یكرو و قاطع و صریح است مگر آنكه منافق و دورو باشد. زیرا همه ی مردم یك جور فكر نمی كنند و یك جور احساس ندارند و پسندهای همه یكنواخت نیست. در بین مردم دادگر هست، ستمگر هم هست، خوب هست، بد هم هست. اجتماع منصف دارد، متعدی دارد، عادل دارد، فاسق دارد، و آنها همه نمی توانند یك نفر آدم را كه هدفی را به طور جدی تعقیب می كند و خواه ناخواه با منافع بعضی از آنها تصادم پیدا می كند دوست داشته باشند. تنها كسی موفق می شود دوستی طبقات مختلف و صاحبان ایده های مختلف را جلب كند كه متظاهر و دروغگو باشد و با هر كسی مطابق میلش بگوید و بنمایاند. اما اگر انسان یكرو باشد و مسلكی، قهراً یك عده ای با او دوست می شوند و یك عده ای نیز دشمن؛ عده ای كه با او در یك راهند به سوی او كشیده می شوند و گروهی كه در راهی مخالف آن راه می روند او را طرد می كنند و با او می ستیزند.

بعضی از مسیحیان كه خود را و كیش خود را مبشّر محبت معرفی می كنند، ادعای آنها این است كه انسان كامل فقط محبت دارد و بس، پس فقط جاذبه دارد و بس، و شاید برخی هندوها نیز اینچنین ادعایی را داشته باشند.

در فلسفه ی هندی و مسیحی از جمله مطالبی كه بسیار به چشم می خورد محبت است. آنها می گویند باید به همه چیز علاقه ورزید و ابراز محبت كرد و وقتی كه ما همه را دوست داشتیم چه مانعی دارد كه همه نیز ما را دوست بدارند، بدها هم ما را دوست بدارند چون از ما محبت دیده اند.

اما این آقایان باید بدانند تنها اهل محبت بودن كافی نیست، اهل مسلك هم باید بود و به قول گاندی در این است مذهب من محبت باید با حقیقت توأم باشد و اگر با حقیقت توأم بود باید مسلكی بود، و مسلكی بودن خواه ناخواه دشمن ساز است ودر حقیقت دافعه ای است كه عده ای را به مبارزه برمی انگیزد و عده ای را طرد می كند.

اسلام نیز قانون محبت است. قرآن، پیغمبر اكرم را «رحمة للعالمین» معرفی می كند:

وَ ما أَرْسَلْناكَ إِلاّ رَحْمَةً لِلْعالَمِینَ [1].

نفرستادیم تو را مگر كه مهر و رحمتی باشی برای جهانیان.

یعنی نسبت به خطرناكترین دشمنانت نیز رحمت باشی و به آنان محبت كنی [2] اما محبتی كه قرآن دستور می دهد آن نیست كه با هر كسی مطابق میل و خوشایند او عمل كنیم، با او طوری رفتار كنیم كه او خوشش بیاید و لزوماً به سوی ما كشیده شود. محبت این نیست كه هر كسی را در تمایلاتش آزاد بگذاریم و یا تمایلات او را امضا كنیم. این محبت نیست بلكه نفاق و دورویی است. محبت آن است كه با حقیقت توأم باشد. محبت خیر رساندن است و احیاناً خیر رساندن ها به شكلی است كه علاقه و محبت طرف را جلب نمی كند. چه بسا افرادی كه انسان از این رهگذر به آنها علاقه می ورزد و آنها چون این محبتها را با تمایلات خویش مخالف می بینند به جای قدردانی دشمنی می كنند. بعلاوه محبت منطقی و عاقلانه آن است كه خیر و مصلحت جامعه ی بشریت در آن باشد نه خیر یك فرد و یا یك دسته ی بالخصوص. بسا خیر رساندن ها و محبت كردن ها به افراد كه عین شر رساندن و دشمنی كردن با اجتماع است.

در تاریخ مصلحین بزرگ، بسیار می بینیم كه برای اصلاح شؤون اجتماعی مردم می كوشیدند و رنجها را به خود هموار می ساختند اما در عوض جز كینه و آزار از مردم جوابی نمی دیدند. پس اینچنین نیست كه در همه جا محبت، جاذبه باشد بلكه گاهی محبت به صورت دافعه ای بزرگ جلوه می كند كه جمعیتهایی را علیه انسان متشكل می سازد.

عبد الرحمن بن ملجم مرادی از سخت ترین دشمنان علی بود. علی خوب می دانست كه این مرد برای او دشمنی بسیار خطرناك است. دیگران هم گاهی می گفتند كه آدم خطرناكی است، كلكش را بكن. اما علی می گفت: قصاص قبل از جنایت بكنم؟ ! اگر او قاتل من است، من قاتل خودم را نمی توانم بكشم. او قاتل من است نه من قاتل او. و درباره ی او بود كه علی گفت: «اُریدُ حَیاتَهُ وَ یُریدُ قَتْلی» [3]من می خواهم او زنده بماند و سعادت او را دوست دارم اما او می خواهد مرا بكشد. من به او محبت و علاقه دارم اما او با من دشمن است و كینه می ورزد.

و ثالثاً محبت، تنها داروی علاج بشریت نیست. در مذاقها و مزاجهایی خشونت نیز ضرورت دارد و مبارزه و دفع و طرد لازم است. اسلام، هم دین جذب و محبت است و هم دین دفع و نقمت [4] 3. مردمی كه دافعه دارند اما جاذبه ندارند، دشمن سازند اما دوست ساز نیستند.

اینها نیز افراد ناقصی هستند، و این دلیل بر این است كه فاقد خصایل مثبت انسانی می باشند زیرا اگر از خصایل انسانی بهره مند بودند گروهی ولو عده ی قلیلی طرفدار و علاقه مند داشتند، زیرا در میان مردم همواره آدم خوب وجود دارد هر چند عددشان كم باشد. اگر همه ی مردم باطل و ستم پیشه بودند این دشمنیها دلیل حقیقت و عدالت بود اما هیچ وقت همه ی مردم بد نیستند، همچنانكه در هیچ زمانی همه ی مردم خوب نیستند. قهراً كسی كه همه دشمن او هستند، خرابی از ناحیه ی خود اوست والاّ چگونه ممكن است در روح انسان خوبیها وجود داشته باشد و هیچ دوستی نداشته باشد.

این گونه اشخاص در وجودشان جهات مثبت وجود ندارد حتی در جهات شقاوت.

وجود اینها سرتاسر تلخ است و برای همه هم تلخ است. چیزی كه لااقل برای بعضی ها شیرین باشد [در آن ] وجود ندارد.

علی علیه السلام می فرماید:

اَعْجَزُ النّاسِ مَنْ عَجَزَ عَنِ اكْتِسابِ الْاِخْوانِ وَ اَعْجَزُ مِنْهُ مَنْ ضَیَّعَ مَنْ ظَفَرَ بِهِ مِنْهُمْ [5].

ناتوانترین مردم كسی است كه از دوست یافتن ناتوان باشد و از آن ناتوانتر آن كه دوستان را از دست بدهد و تنها بماند.

4. مردمی كه هم جاذبه دارند و هم دافعه. انسانهای با مسلك كه در راه عقیده و مسلك خود فعالیت می كنند، گروههایی را به سوی خود می كشند، در دلهایی به عنوان محبوب و مراد جای می گیرند و گروههایی را هم از خود دفع می كنند و می رانند؛ هم دوست سازند و هم دشمن ساز؛ هم موافق پرور و هم مخالف پرور.

اینها نیز چندگونه اند، زیرا گاهی جاذبه و دافعه هر دو قوی است و گاهی هر دو ضعیف و گاهی باتفاوت. افراد باشخصیت آنهایی هستند كه جاذبه و دافعه شان هر دو قوی باشد، و این بستگی دارد به اینكه پایگاههای مثبت و پایگاههای منفی در روح آنها چه اندازه نیرومند باشد. البته قوّت نیز مراتب دارد تا می رسد به جایی كه دوستانِ مجذوب، جان را فدا می كنند و در راه او از خود می گذرند و دشمنان هم آنقدر سرسخت می شوند كه جان خود را در این راه از كف می دهند، و تا آنجا قوّت می گیرند كه حتی بعد از مرگ قرنها جذب و دفعشان در روحها كارگر واقع می شود و سطح وسیعی را اشغال می كند. و این جذب و دفع های سه بعدی از مختصات اولیاست، همچنانكه دعوتهای سه بعدی مخصوص سلسله ی پیامبران است [6] از طرفی باید دید چه عناصری را جذب و چه عناصری را دفع می كنند. مثلاً گاهی عنصر دانا را جذب و عنصر نادان را دفع [می كنند] و گاهی برعكس است.

گاهی عناصر شریف و نجیب را جذب و عناصر پلید و خبیث را دفع [می كنند] و گاهی بر عكس است. لهذا دوستان و دشمنان، مجذوبین و مطرودین هر كسی دلیل قاطعی بر ماهیت اوست.

صرف جاذبه و دافعه داشتن و حتی قوی بودن جاذبه و دافعه برای اینكه شخصیت شخص قابل ستایش باشد كافی نیست، بلكه دلیل اصل شخصیت است، و شخصیت هیچ كس دلیل خوبی او نیست. تمام رهبران و لیدرهای جهان (حتی جنایتكاران حرفه ای از قبیل چنگیز و حجّاج و معاویه) افرادی بوده اند كه هم جاذبه داشته اند و هم دافعه. تا در روح كسی نقاط مثبت نباشد هیچ گاه نمی تواند هزاران نفر سپاهی را مطیع خویش سازد و مقهور اراده ی خود گرداند. تا كسی قدرت رهبری نداشته باشد نمی تواند مردمی را اینچنین به دور خویش گرد آورد.

نادرشاه یكی از این افراد است. چقدر سرها بریده و چقدر چشمها را از حدقه ها بیرون آورده است! اما شخصیتش فوق العاده نیرومند است. از ایرانِ شكست خورده و غارت زده ی اواخر عهد صفوی لشكری گران به وجود آورد و همچون مغناطیس كه براده های آهن را جذب می كند، مردان جنگی را به گرد خویش جمع كرد كه نه تنها ایران را از بیگانگان نجات بخشید بلكه تا اقصی نقاط هندوستان براند و سرزمینهای جدیدی را در سلطه ی حكومت ایرانی درآورد.

بنابراین هر شخصیتی هم سنخ خود را جذب می كند و غیر هم سنخ را از خود دور می سازد. شخصیت عدالت و شرف، عناصر خیرخواه و عدالتجو را به سوی خویش جذب می كند و هواپرست ها و پول پرست ها و منافقها را از خویش طرد می كند.

شخصیت جنایت، جانیان را به دور خویش جمع می كند و نیكان را از خود دفع می كند.

و همچنانكه اشاره كردیم تفاوت دیگر در مقدار نیروی جذب است. همچنانكه درباره ی [قانون ] جاذبه ی نیوتن می گویند به تناسب جرم جسم و كمتر بودن فاصله، میزان كشش و جذب بیشتر می شود، در انسانها قدرت جاذبه و فشار وارد از ناحیه ی شخص صاحب جاذبه متفاوت است.

---