چرا ایدئولوژیها با یكدیگر متفاوتند؟ چرا یك فرد یا یك گروه از یك ایدئولوژی دفاع می كند و فرد یا گروه دیگر از ایدئولوژی دیگر؟ اگر از شخصی كه به یك ایدئولوژی معتقد است بپرسید كه چرا تو به این ایدئولوژی پیوستی و به آن دیگری نپیوستی، می بینید فورا مسئله ی دیگری را مطرح می كند و آن مسئله ی جهان بینی است. ایدئولوژیها و مكتبها زاده ی جهان بینی ها هستند. تكیه گاه ایدئولوژیها جهان بینی ها هستند. جهان بینی یعنی نوع برداشت، تفسیر و نوع تحلیلی كه یك انسان درباره ی هستی و جهان و درباره ی انسان و جامعه و تاریخ دارد.

افراد و گروهها جهان بینی هاشان مختلف است، یعنی یك گروه جهان را یك گونه تفسیر می كند و گروه دیگر به گونه ی دیگر. اگر جهان بینی مختلف باشد، ایدئولوژی مختلف است، چون تكیه گاه و پایه ای كه ایدئولوژی از جنبه ی فكری بر آن استوار است جهان بینی است، زیرا ایدئولوژی یعنی مكتبی كه بایدها و نبایدها را مشخص می كند، مكتبی كه انسان را به یك هدفی دعوت می كند و برای رسیدن به آن هدف راهی ارائه می دهد. ایدئولوژی می گوید: چگونه باید بود، چگونه باید زیست، چگونه باید شد، چگونه باید ساخت (از ماده ی سازندگی) ، یعنی خود را چگونه باید بسازیم، طبق چه الگویی باید بسازیم، جامعه ی خودمان را چگونه باید بسازیم. ایدئولوژی به این امور پاسخ می دهد، می گوید: اینچنین باش، اینچنین زندگی كن، اینچنین بشو، اینچنین خود را بساز، اینچنین جامعه ی خود را بساز.

اینها همه «چرا» دارد؛ تو می گویی اینچنین باش، چرا باید اینچنین باشم و آنچنان نباشم؟ می گویی اینچنین زندگی كن، چرا اینچنین زندگی كنم؟ چرا آنچنان زندگی نكنم؟ می گویی اینچنین بشو، اینچنین خود را بساز، اینچنین هدف انتخاب كن؛ این چراها را «جهان بینی» پاسخ می دهد، می گوید: وقتی من می گویم اینچنین باش، چون هستی اینچنین است، ساختمان جهان اینچنین است، انسان چنین موجودی است، جامعه چنین حقیقت و ماهیّتی دارد، چنین قوانین و سننی دارد، روان انسان چنین هویّت و چنین قوانین و سننی دارد، جهان اینچنین یا آنچنان است. جهان بینیبه ما خبر می دهد از [اینكه ] چه هست، چه نیست، چه قانونی بر جهان و بر انسان حاكم است، چه قانونی بر جامعه حاكم است، حركتها به سوی چه جهتی است، طبیعت چگونه حركت دارد و اصلاً هستی چیست.

هر طور كه ما در مورد جهان بینی فكر كنیم ناچار ایدئولوژی ما تابع جهان بینی ما خواهد بود. مثلاً امكان ندارد كه انسان جهان را ماده ی محض بداند و انسان را مادی محض، ولی برای زندگی در جهان جاوید هم فكر كند كه اگر می خواهی سعادت جاوید داشته باشی چنین و چنان باش؛ دیگر سعادت جاویدی در كار نیست. این است كه می گویند ایدئولوژی زاده ی جهان بینی است. جهان بینی به منزله ی زیر بنای فكر است و ایدئولوژی به منزله ی روبنا؛ یعنی در یك دستگاه فكر و اندیشه، جهان بینی حكم طبقه ی زیرین و ایدئولوژی حكم طبقه ی روئین را دارد كه بر اساس آن و بنابر اقتضائات آن ساخته شده است. اگر بخواهیم به تعبیر علمای قدیم خودمان بیان كنیم باید اینطور بگوییم كه ایدئولوژی حكمت عملی است و جهان بینی حكمت نظری؛ حكمت عملی زاده ی حكمت نظری است، نه حكمت نظری زاده ی حكمت عملی [1].

---