ممكن است این سؤال مطرح شود كه چه خصوصیتی در اینجا هست كه این مركب یك جزئش به نحو مبهم اخذ می شود و جزء دیگر آن به نحو متعین. آیا این ابهام در ابهام كل مؤثر نیست؟ .

راز مطلب این است كه این دو جزء در عرض یكدیگر نیستند بلكه در طول یكدیگرند و این، فرق این كل با همه ی كلهای دیگری است كه ما در عالم داریم. آنچه سبب اشتباه می شود غفلت از این مطلب است كه این كل با همه ی كلهای دیگر- چه كلهای حقیقی و چه كلهای اعتباری- كه در عالم داریم و اجزاء آنها در عرض یكدیگر قرار دارند تفاوت دارد. مثلاً در یك كل اعتباری مثل نماز اجزاء مثل تكبیر، قرائت، ركوع و سجود و تسلیم در عرض یكدیگر قرار دارند. در اینجا دخالت اجزاء در كل مانند یكدیگر است. وجود تكبیر در وجود كل (نماز) و عدمش در عدم كل همان اندازه دخالت دارد كه وجود یا عدم تسلیم دخالت دارد. در مركبات حقیقی مثل مركبات طبیعی و شیمیایی آنجا كه اجزاء طبیعت با یكدیگر تركیب می شوند و از تركیب اینها یك كل به وجود می آید باز مطلب از همین قرار است.

البته ممكن است عناصر به نسبتهای مختلف در كل وجود داشته باشند و مثلاً یكی پنجاه درصدِ كل را تشكیل دهد و دیگری بیست درصد آن را، ولی از نظر دخالت در وجود كل كه اگر هر كدام نباشد كل منتفی می شود با یكدیگر متساوی هستند. چون اجزاء در عرض یكدیگر هستند هر جزئی در وجود خودش مستقل از جزء دیگر است و به دیگری احتیاج ندارد ولی كل به هر دو محتاج است. این در جایی است كه اجزاء در عرض یكدیگرند.

ولی گاهی اجزاء در طول یكدیگر هستند یعنی رابطه ی دو جزء با یكدیگر رابطه ی ناقص با كامل است كه ناقص در عین اینكه به یك اعتبار وجودی جدای از وجود كامل دارد به نحو دیگر در كامل موجود است و چنین نیست كه چیزی در كنار كامل آمده است: «چون كه صد آمد نود هم پیش ماست» . در مسئله ی ماده و صورت این طور نیست كه ماده خودش چیزی است و صورت هم یك وجود مغایر و مباینی است كه بعد به این ماده ملحق می شود و این دو وجود مباین، با یكدیگر تركیب می شوند همان طور كه در طبیعت دو عنصر با یكدیگر تركیب می شوند، بلكه صورت همان ماده است ولی در مرحله ی عالیه، و نسبت ماده و صورت نسبت قوه و فعلیتاست. لهذا وقتی صورتی ملحق به ماده می شود می گوییم ماده در این «صورت» بالفعل شده است. به همین دلیل است كه تركیب ماده و صورت، تركیب انضمامی نیست [1].

ماده و صورت دو چیز نیستند كه در خارج در كنار یكدیگر قرار گرفته باشند كه نیمی از یك شی ء ماده باشد و نیم دیگر آن، صورت. در عین اینكه دو حیثیت در اینجا وجود دارد این شی ء مركبِ از ماده و صورت در ظرف خارج به تمامش ماده است و به تمامش صورت است، منتها ماده از جنبه ی ناقص این وجود واحد انتزاع می شود و صورت از جنبه ی كامل آن. پس نسبت این دو جزء نسبت ناقص به كامل است همان طور كه عدد ناقص در عدد كامل وجود دارد. شما یك وقت عدد 5 را به عنوان عدد 5 در نظر می گیرید كه خودش یك عددی است و یك وقت عدد 5 را در عدد 10 در نظر می گیرید. این طور نیست كه عدد 10 از ضمیمه شدن عدد 5 با عدد 5 دیگری پیدا شده باشد، كه این مطلب در باب ماهیت اعداد بحث می شود. اصلاً ماهیت عدد 10 غیر از ماهیت عدد 5 است و لذا هر عددی یك نوع مستقل است.

عدد 10 نوع مستقلی است كه در درون خود 5 را هم دارد نه اینكه ضمیمه شدن دو عدد 5 عبارت از عدد 10 باشد. صحبت از ضمیمه شدن نیست بلكه عدد 10 ماهیت بسیطی است كه ماهیت دیگری را كه می تواند در شكل دیگری مستقل باشد در درون خودش داراست. این است كه می گوییم صورت، ماده را هم در بر دارد و فصل، جنس را هم در بر دارد.

---