در جلسه ی گذشته گفتیم كه حكمای بعد از مرحوم آخوند متوجه این نكته شدند كه ایشان در باب بقای موضوع در حركت جوهری متخالف سخن گفته است. در بعضی كلمات تعبیر ایشان این است كه ما در باب حركت جوهری اصلاً احتیاجی به موضوع ثابت نداریم. مثلاً در فصل نوزدهم تحت عنوان «فی حكمة مشرقیة» مرحوم آخوند چنین گفت: «فما ذكر فی الفصل السابق من أن موضوع الحركة لابد و أن یكون أمراً ثابت الذات صحیح اذا عنی بموضوع الحركة موضوعها بحسب الماهیة» كه موضوع به این معنی از موضوع باب حركت به كلی خارج است. «أو عنی به موضوع الحركات الغیر اللازمة فی الوجود كالنقلة و الاستحالة و النمو» . اما در حركات لازم كه مقصود حركت.

جوهری است این مطلب را قبول نداریم كه حركت نیازمند به موضوع ثابت است.

بعد ایشان می گوید ما این مطلب را كه موضوع باید مركب از «مابالقوه» و «ما بالفعل» باشد در باب حركت جوهری قبول نداریم:

و ما ذكر ایضاً فیه من أن موضوع الحركة مركب من مابالقوة و من مابالفعل قول مجمل یحتاج الی تفصیل، و هو أن الموضوعیة و العروض إن كانا فی الوجود كما فی الحركات العارضة للجسم فحقّ أن موضوعها مركب فی الخارج . . . و إن كان العروض بحسب تحلیل العقلی كما فی اللوازم فالقابل و الفاعل هناك أمر واحد. . . و كما أن ثبات الحركة عین تجددها و قوتها علی الشی ء عین فعلیة القوة علی ذلك الشی ء فكذلك حكم ثبات مابه الحركة و هی الطبیعة الكائنة فی الأجسام [1]. .

در اینجا مرحوم آخوند كاملاً تصریح می كند كه آنچه در فصل سابق بر فصل نوزدهم گفته است كه حركت نیازمند به یك موضوع ثابت است و آن موضوع ثابت باید از ما بالقوه و ما بالفعل مركب باشد، در غیر حركت جوهری صادق است. در حركت جوهری، نه نیاز به موضوع ثابت داریم و نه به یك امر مركب از ما بالقوه و ما بالفعل تا وحدت حركت را حفظ كند. از آنجا كه طبیعت چیزی است كه ثباتش عین تجددش و تجددش عین ثباتش است، در ثبات و وحدت خود نیاز به چیزی ندارد.

پس در فصل نوزده ایشان چنین نظری را ارائه می دهد.

در بعضی كلمات دیگر كه در همان فصل هم اشاره ای به این مطلب هست مرحوم آخوند می گوید كه در باب حركت جوهری موضوع ثابت «ماهیت» است و در بعضی جاهای دیگر بر این مطلب تكیه می كند كه چیزی كه حافظ وحدت موضوع است «مفارق» است؛ یعنی آن كه كار موضوع را انجام می دهد و وحدت حركت و وحدت مراتب مقوله را حفظ می كند امر مفارق است. بر این اساس چنین گفته شده است كه بیانات مرحوم آخوند در باب موضوع در حركت جوهری متخالف است.

---