به هر حال اگر كسی بگوید مسئله ی «صورةٌ ما» (در مقابل صور شخصیه) یك اعتبار
ذهن است- گرچه حاجی خواسته است آن را توجیه كند ولی نتوانسته است-
[می گوییم چنین اشكالی مشترك الورود است. ] اما چرا «صورةٌ مّا» امری اعتباری
است؟ فرض كنید در طول یك سال در هر دقیقه فردی وارد یك اتاق شده و فرد
قبلی خارج شود. آیا می توانیم بگوییم در طول این یك سال «انسانٌ ما» در اتاق
باقی است؟ بله، زیرا می توانیم «انسانٌ مّا» را مانند یك امر باقی فرض كنیم. ولی به
نظر دقیق «انسانٌ ما» جز اعتبار ذهن چیز دیگری نیست. در مدت یك سال چیزی
مجموعه آثار شهید مطهری . ج11، ص: 464
به نام «انسانٌ ما» در این اتاق وجود نداشته است بلكه «انسانها» وجود داشته اند به
این نحو كه هر كدام در ظرف یك دقیقه وجود داشته اند. پس آنچه در اینجا در واقع
موجود است وجود انسان است به نحو كثرت، اما اینكه وجود انسان به نحو وحدت
باقی باشد، صرف اعتبار ذهن است. مرحوم آخوند در جاهای دیگر مكرر گفته
است كه این حرف غلط است كه «الطبیعة یوجد بوجود فردٍ مّا و ینعدم بانعدام جمیع
الافراد» ، بلكه صحیح آن است كه بگوییم «الطبیعة یوجد بوجود فرد واحد و ینعدم
بانعدام ذلك الفرد» ، زیرا طبیعت (یعنی كلی طبیعی) نه واحد است نه كثیر، بلكه
واحد است به وحدت افراد، و كثیر است به كثرت افراد. پس این «صورةٌ مّا» یی كه
در اینجا می گوییم و مخصوصاً آنچه در باب كون و فساد گفته می شود جز یك امر
انتزاعی چیز دیگری نیست.
مجموعه آثار شهید مطهری . ج11، ص: 465