بسم اللّه الرحمن الرحیم.

فی استیناف برهان آخر علی وقوع الحركة فی الجوهر.

«إعلم أن الطبیعة الموجودة فی الجسم لایفید شیئاً من الامور الطبیعیة فیه لذاتها. . . » [1].

بحث دیگری كه باز میان مرحوم آخوند و مرحوم حاجی بحث شدیدی برانگیخته است بحث این فصل است. مرحوم آخوند در اینجا براهین دیگری غیر از برهان ربط متغیر به ثابت كه قبلاً گذشت [2]بر اثبات حركت در جوهر اقامه می كند. متأسفانه كلمات مرحوم آخوند در كتاب اسفار در باب حركت جوهری مثل خیلی بابهای دیگر از جمله اصالت وجود جمع و جور نیست [3]. ایشان همان طور كه دیدیم پس از.

طرح برهان ربط متغیر به ثابت مباحث دیگری از جمله حركت در مقولات را مطرح كرد و باز در اینجا برهان دیگری بر حركت جوهری اقامه می كند.

در باب قوه و فعل اسفار ، آن طور كه یادم هست، مجموعاً بیشتر از سه برهان ذكر نمی كند، ولی در جاهای دیگر كتاب اسفار براهین دیگری هم اضافه كرده است كه ما ان شاء اللّه آنها را هم ذكر می كنیم [4]و [5].

---

[1] . اسفار ، ج 3، مرحله ی 7، فصل 26، ص 101.

[2] . [به جلسه ی بیست وسوم مراجعه شود. ]

[3] . ایشان در اوایل كتاب اسفار در باب اصالت وجود فقط یك برهان بر اصالت وجود ذكر كرده و رد شده است ولی در اسفار می توان هفت هشت برهان دیگر بر اصالت وجود پیدا كرد و ایشان تصریح هم می كند كه اینها دلیل بر اصالت وجود است؛ با این حال آنها را در یك جا جمع نكرده است. همان طور كه ما همیشه احتمال می دهیم ایشان موفق نشده است كه اسفار را آن گونه كه باید، تنظیم كند و به صورت همان یادداشتهای اولیه باقی مانده است. مرحوم آخوند در بعضی كتابهای دیگر خود مثل مشاعر ادله ی اصالت وجود را كه در جاهای دیگر متفرق بوده جمع كرده است و حاجی نیز در منظومه ادله ی اصالت وجود را از اسفار و غیر اسفار در یك جا آورده است.

[4] . یك مجموعه رسائلی از مرحوم آخوند به صورت چاپ سنگی چاپ شده كه چندین رساله در آن هست از جمله رسالة الحدوث. در این رساله آن طور كه در خاطرم هست براهین حركت در جوهر جمع شده است. در الشواهد الربوبیه هم شاید بهتر از آنجا جمع شده باشد.

[5] . [این براهین در جلسه ی چهل و پنجم آمده است. ]