برای یادآوری بحثهای گذشته جواب جامعتر را كه در گذشته در خلال حرفهایخود مرحوم آخوند هم مطرح شد دوباره مطرح می كنیم. شما گفتید آیا نوع در وسط اشتداد باقی است یا باقی نیست؟ اگر باقی است، پس تغییر در جوهر نیست و اگر باقی نیست و دائماً نوع دیگری به جای نوع قبلی آمده است احتیاج به یك حافظ وحدت داریم و آن حافظ وحدت جز موضوع چیز دیگری نمی تواند باشد.

جواب این است: مقصود شما از اینكه «آیا جوهر در وسط اشتداد باقی است» ماهیت جوهر است یا وجود جوهر؟ (شیخ چون اصالت ماهیتی فكر می كرده اصلاً [این تفكیك ] برای او مطرح نبوده است) . اگر مراد شما از جوهر وجود جوهر است می گوییم یك وجود شخصی ولی یك وجود متصرِم متصل و متدرج كه در عین تدرج وحدت دارد باقی است. پس اگر مقصود وجود است، باقی است و بشخصه هم باقی است، اما به این معنی باقی است كه بقایش عین بقای سیلان است. اگر حركت را به نحو توسطی اعتبار كنیم، بقا هم برای آن فرض می شود و اگر به نحو قطعی اعتبار كنیم، یك وجود متدرج كه به هر حال یك وجود شخصی است از ابتدا تا انتهای زمان حركت باقی است.

اما اگر مقصود ماهیت است، ماهیت باقی نیست. اگر ماهیت باقی نیست، پس حافظ وحدت چیست؟ حافظ وحدت وجود جوهر است و ماهیت امری اعتباری است. وقتی كه وجود متدرج شد، در هر آنی برای این وجود متدرج یك ماهیت اعتبار می شود. در گذشته گفتیم [1]كه شی ء متدرج از نظر ماهیت لغزان است. این از حرفهای بسیار نفیس مرحوم آخوند است كه اساساً شی ء در حال حركت ماهیت بالفعل ندارد. این در كلمات ایشان آمده بود وای كاش این مطلب از مطالبی بود كه تكرار می شد. گاهی ایشان بعضی از مطالبی را كه آنقدر ارزش و اهمیت ندارد خیلی تكرار می كند و بعضی از مسائلی را كه خیلی ارزش و اهمیت دارد و باید تكرار كند، تكرار نمی كند.

ما همیشه می شنیدیم كه فقط یك موجود است كه ماهیت ندارد و آن ذات واجب الوجود است از باب اینكه كمال لایتناهی است در حالی كه مرحوم آخوند می گوید هیچ شیئی در حال حركت ماهیت ندارد ولی نه از باب اینكه یك وجود نامتناهی و نامحدود است، بلكه از باب اینكه حد ثابت ندارد و همیشه در میان.

حدود لغزان است. شی ءِ در حال حركت در دو آن در یك حد نیست و اگر بخواهیم برای آن، ماهیت اعتبار كنیم، باید آن را در یك آن، ثابت اعتبار كنیم.

---