آقای طباطبایی در اینجا همین مطلب را به عنوان شبه اعتراض به مرحوم آخوند ذكر كرده اند كه شما چرا برای اثبات موضوع برای حركت جوهری تلاش می كنید؟ آخر چه آیه ای نازل شده است كه ما در هر حركتی نیازمند به موضوع هستیم؟ اگر قدما قائلند كه حركت نیازمند به موضوع است از آن جهت است كه فقط در مقولات عرضی قائل به حركت بودند. چون در حركات عرضی ما فیه الحركه عرض است و عرض نیازمند به موضوع است قدما می گویند حركت نیازمند به موضوع است و الاّ ما دلیلی نداریم كه حركت از آن جهت كه حركت است نیازمند به موضوع باشد.

اصلاً تلاش برای اثبات اینكه در حركت جوهری نیاز به موضوع داریم و آن موضوع باقی است- حال آن موضوع باقی را «هیولی مع صورةٍ مّا» بگیریم یا ماهیت یا هر.

چیز دیگر- تلاشی بیجاست. از اول ما چه دلیلی داریم بر اینكه حركت جوهری نیاز به موضوع دارد؟ طبق این نظر اشكال شیخ از اساس وارد نیست و در جواب آن می گوییم اصلاً حركت در جوهر موضوع نمی خواهد.

ظاهراً آقای طباطبایی به یاد نداشته اند كه همین حرف را مرحوم آخوند خودش در فصل نوزدهم بیان كرد. ایشان در آخر فصل هجدهم بعد از اینكه ثابت كرد كه هر حركتی نیازمند به موضوعی است مركب از ما بالقوه و ما بالفعل، چنین گفت كه «و ستسمع كلاماً فیه تنویر القلب» [1]و در فصل بعد تحت عنوان «فی حكمةٍ مشرقیة» مسئله ی موضوع را طرح كرد و گفت فقط در حركات عرضی است كه ما نیازمند به موضوعی هستیم كه آن موضوع غیر از ما فیه الحركه باشد. در حركت ذاتی كه همان حركت جوهری است ما به موضوعی كه مركب از ما بالقوه و ما بالفعل باشد نیاز نداریم و اگر یادتان باشد در آنجا مرحوم آخوند می گفت فاعل و قابل در اینجا یكی هستند. پس خود مرحوم آخوند این مطلب را در آنجا بیان كرد.

برای حكمای بعد از مرحوم آخوند مسئله به این شكل مطرح است كه آیا كلمات مرحوم آخوند در باب موضوع حركت جوهری متخالف و متضاد است- كه آقای طباطبایی تقریباً همین را می گویند- و ایشان نظر واحدی ندارد؟ چگونه است كه مرحوم آخوند در یك جا قائل شده است كه موضوع در حركت جوهری «هیولی مع صورةٍ مّا» است و در جای دیگر ماهیت را موضوع دانسته است و در جای دیگر گفته است حركت جوهری اساساً نیازمند به موضوع نیست و در موضع دیگر گفته است كه امر مفارق اگرچه موضوع نیست ولی كار موضوع را انجام می دهد؟ آیا می توان گفت همه ی این بیانات در طول یكدیگر قرار می گیرند نه در عرض یكدیگر؟ .

مرحوم آقا علی مدرس در بدایع الحكم مدعی است كه حتی تخالف هم میان بیانات مرحوم آخوند نیست و همه ی آنچه مرحوم آخوند در باب موضوع حركت جوهری گفته است قابل جمعند و این بیانات در طول یكدیگرند. چون مرحوم آخوند بحث موضوع حركت جوهری را دوباره مطرح خواهد كرد ما بیان آقا علی مدرس و نیز بیان خودمان را بعد عرض خواهیم كرد [2].

---