مرحوم آخوند می گوید اینكه گفته می شود انقلاب ذات محال است و شی ء واحد در عین اینكه واحد است نمی تواند در دو آن دو ذات داشته باشد بنا بر اصالت ماهیت است ولی بنا بر اصالت وجود محال نیست كه یك شی ء در دو آن دو ذات داشته باشد، دو ماهیت داشته باشد، دو جنس و فصل داشته باشد و یا لااقل فصولش تغییر كند. نمی گوییم كه ممكن است یك شی ء اساساً از مقوله ی خود خارج شود ولی این امر ممكن است كه نوعی تبدیل به نوع دیگر شود و به عبارت دیگر تبدل انواع صورت گیرد ولی یك تبدل انواع فلسفی. بنا بر اصالت ماهیت، تبدل انواع در هر شكلی محال است زیرا تبدل انواع یعنی یك ذات تبدیل به ذات دیگر بشود.

مرحوم آخوند می گوید بنا بر اصالت وجود، تبدل ذات به ذات دیگر، تبدل نوع به نوع دیگر و در حركات اشتدادی تبدل نوع به نوع كاملتر نه تنها محال نیست بلكه واقع هم می شود زیرا در هرجا كه اشتداد صورت می گیرد تبدل انواع و تكامل انواع صورت می گیرد. آنها كه قائل به اصالت ماهیت و اعتباریت وجود بودند حق داشتند بگویند تبدل انواع و تبدل یك ذات به ذات دیگر محال است چون هرچه بود همان ذات بود. ذات یعنی ماهیت، و نوعیت شی ء همان ماهیت شی ء است. وقتی واقعیت از آنِ ماهیت، و وجود امر اعتباری باشد قهراً معنای تبدل ذات این می شود كه یك ذات معدوم شود و ذات دیگری از نو موجود شود. پس چیزی نیست كه ذات «آن» تبدیل به ذات دیگری شود؛ چیزی در بین نیست كه بگوییم این چیز، ذاتی را رها كرده و ذات دیگری را گرفته است؛ هرچه هست خود همان ذات است. بنا بر اصالت ماهیت وقتی یك ذات، متبدل به ذات دیگر می شود نمی توانیم بگوییم چیزی در آنِ قبل دارای یك ذات بود و حالا «همان» دارای ذات دیگری است، بلكه تنها می توانیم بگوییم كه این ذات به طور كلی معدوم شده و ذات دیگری موجود شده است كه این دیگر تبدل ذات و انقلاب یك ذات به ذات دیگر نیست.

بنا بر اصالت وجود این ذاتها و این نوعیتها همه ماهیاتی منتزع از حقیقت وجود هستند و وجود در یك مرحله از مراحل حركت اشتدادی مصداق یك ماهیت از ماهیات است و در مرحله ی بعد ماهیت دیگری از آن انتزاع می شود؛ یعنی در مرحله ی قبل تحت یك جنس و فصل و ماهیت است و در مرحله ی بعد جنس و فصل و ماهیت دیگری دارد. اگر بپرسید پس آن چیست كه قبلاً دارای یك ذات بود و حال دارای ذات دیگری است پاسخ می دهیم بنا بر اصالت ماهیت چنین چیزی نمی توانیم داشته باشیم. بنا بر اصالت وجود، آن حقیقت وجود است كه در مراحل اشتداد در یك مرحله دارای ذاتیات خاصی است و در مرحله ی دیگر دارای ذاتیات دیگری است.

یك «او» در اینجا داریم كه همان حقیقت وجود است و این «او» قبلاً دارای یك ذات بود و حال دارای یك ذات دیگر است و این ذات یا ماهیت- كه بالقوه است- علی الاتصال و به طور غیرمتناهی اعتبار می شود.

پس جواب اشكال شیخ كه می گوید لازمه ی حركت در جوهر این است كه ماهیت و ذات شی ء به ذات دیگر تبدیل شود در حالی كه ذات یك شی ء قابل تبدیل شدن به ذات دیگر نیست این است كه در همین حركات اشتدادی، مثل حركت اشتدادی در كیف كه شما خودتان قبول كرده اید، دائماً یك ذات به ذات دیگر تبدیل می شود.

پس چاره ای ندارید جز اینكه قائل به انقلاب ذات شوید.

بنابراین ما دو حرف با شیخ داریم. یك مطلب این است كه به شیخ می گوییم شما كه قائل به حركات اشتدادی هستید هیچ فكر كرده اید كه حركت اشتدادی جز با اصالت وجود سازگار نیست و با اصالت ماهیت هیچ گونه جور در نمی آید؟ این حركت اشتدادی كه شما خودتان قائل هستید دلیل بر اصالت وجود است. مطلب دومی كه به شیخ می گوییم این است كه شما كه منكر انقلاب ذات هستید و می گویید تبدل نوع به نوع دیگر محال است و به همین دلیل حركت در جوهر را محال می دانید هیچ فكر كرده اید كه همان حركت اشتدادی هم كه مورد قبول شماست تبدل ذات به ذات دیگر و انقلاب ذات به ذات دیگر است؟ اگر در اینجا انقلاب ذات جایز است چرا در حركت جوهری انقلاب ذات جایز نباشد؟ معنای هر حركت جوهری از جنبه ی ماهوی انقلاب ذات است؛ یعنی جوهر دائماً علی الاتصال ماهیت عوض می كند و ماهیات غیرمتناهی را رها می كند ولی در عین حال وحدتی هم در اینجا هست كه این وحدت به وجود مربوط است. در حركت جوهری یك وجود واحدِ ممتدِ متصل داریم كه چون دائماً مراتب مختلف اشتداد را طی می كند ماهیاتش الی غیرالنهایه عوض می شود.

پس مطلب دوم- كه گفتیم از مطالب نفیس مرحوم آخوند است- ثابت شد كه در حركات اشتدادی كه مورد قبول شیخ و نیز ارسطوست دائماً انقلاب ذات رویمی دهد، امری كه این حكما از آن اینقدر وحشت دارند. حال كه انقلاب ذات جایز شد پس باید در جوهر هم جایز باشد.