بسم اللّه الرحمن الرحیم.
فی تحقیق وقوع الحركة فی كل واحدة من هذه المقولات الخمس.
«أمّا الأین فوجود الحركة فیه ظاهر، و كذا الوضع فإنّ فیه حركة كحركة الجسم
المستدیر»
[1]. .
این فصل مانند فصل قبل درباره ی این مطلب است كه در كدام یك از مقولات، حركت
ممكن الوقوع است و در كدام یك ممكن الوقوع نیست. در فصل پیش درباره ی چهار
مقوله كه حركت در آنها ممكن نیست بحث كردیم و در این فصل درباره ی مقولاتی
بحث می كنیم كه حركت در آنها واقع می شود، یعنی أین، وضع، كم، كیف و پنجم
جوهر كه محل اختلاف مرحوم آخوند با دیگران است.
مرحوم آخوند می گوید اینكه حركت در مقوله ی أین صورت می گیرد، ظاهر و
محسوس است و قهراً محل خلاف هم نیست. در حركت مكانی یا «نقْلة» كه امروزه
گاهی از آن به «حركت انتقالی» تعبیر می شود جسم به تمام وجودش تمام مكان
خود را رها كرده و مكان دیگری را اشغال می كند.
مجموعه آثار شهید مطهری . ج11، ص: 362
در حركت وضعی نسبت اجزاء شی ء با اجزاء مكان شی ء تغییر می كند. شی ء،
ذی اجزاء است و مكان آن هم ذی اجزاء است و نسبت اجزاء شی ء با اجزاء مكان
شی ء تغییر می كند اما ضرورتی ندارد كه مجموع مكان برای مجموع جسم هم تغییر
كند؛ مجموع مكان برای مجموع جسم احیاناً ثابت است. قدر مسلّم در آنجا كه شی ء
در مكان خودش ثابت است مثل كره ای كه در محلی ثابت است و بر گرد محور خود
حركت می كند حركت وضعی صادق است. مكان چنین كره ای در هنگام حركت
وضعی كوچكترین تفاوتی نمی كند ولی دائماً نسبت اجزاء این كره با اجزاء مكان
عوض می شود. اگر فرض كنیم كه یك كره بر روی محوری شرقی- غربی حركت
می كند جزئی از كره كه چند لحظه قبل جزء بالای این مكان را اشغال كرده بود اكنون
جزء پایینِ این مكان را اشغال كرده است و به این ترتیب نسبت اجزاء شی ء به اجزاء
مكان آن تغییر می كند.
قبلاً عرض كردیم كه در دوره ی قبل از بوعلی سینا نامی از حركت وضعی در میان
نبوده است و حركاتی كه ما امروز «وضعی» می نامیم گذشتگان قبل از بوعلی «أینی»
می شمردند. بوعلی گفت این حركات در واقع حركت در أین نیست بلكه حركت در
وضع است. بعد از او این نظریه مورد قبول واقع شده و هنوز هم مورد قبول است و
حركت أینی یا انتقالی را غیر از حركت وضعی می دانند.
[1] .
اسفار، ج 3، مرحله ی 7، فصل 24، ص 80.