مرحوم آخوند می گوید این حرف شیخ درست نیست كه حركت مفید غیریت است، بلكه حركت به حیثی عین غیریت است. حركت با غیریت دو مفهوم هستند ولی مصداقاً یك چیز هستند. اینجا ما دو چیز نداریم كه یكی حركت و دیگری اثر حركت (غیریت) باشد، چون حركت همان خروج شی ء است از قوه به فعل، خروج.

شی ء است از حالتی به حالتی، نه چیزی كه سبب خروج از حالتی به حالتی دیگر می شود كه مرحوم آخوند این مطلب را بعدها تكرار می كند و حرف خوبی هم هست. اگر حركت چیزی بود كه به سبب آن چیز، شی ء از حالی به حالی خارج می شد حرف شما درست بود ولی حركت عبارت است از نفس خروج شی ء از حالی به حالی؛ همین نفس خروج شی ء از حالی به حالی مساوی است با غیر بودن حالی با حال دیگر. «مغایرت حالی با حالی» و «خروج از حالی به حالی» دو مفهوم هستند ولی یك مصداق دارند. پس حركت عین خروج از حالی به حالی و در عین حال عین غیریت حالی با حالی است. پس این ایراد شیخ وارد نیست.

شیخ از بعضی نقل كرده است كه گفته اند حركت عبارت است از «طبیعت نامحدود» . شیخ گفته است این هم یك تعریف حسابی نیست؛ «طبیعت نامحدود» یعنی چه؟ ! بعد گفته است این تعریف شامل خود كلمه ی «لا نهایت» هم می شود. آیا «لا نهایت» هم یعنی حركت؟ اگر گفتیم ابعاد عالم غیر متناهی و لا نهایت است، آیا معنایش حركت است؟ زمان را ما لا نهایت می دانیم. آیا زمان عین حركت است؟ زمان مقدار حركت است نه عین حركت، پس این تعریف درست نیست.

مرحوم آخوند در اینجا به قول حاجی حتی كلمه را هم تأویل می كند. آنها گفتند حركت طبیعت نامحدود است. لفظ طبیعت از آن الفاظی است كه در فلسفه به معانی متعدد به كار برده می شود و یكی از معانی اش طبیعت جوهری است. فوراً مرحوم آخوند این تعریف را این گونه حمل كرده كه ما در محل خودش خواهیم گفت كه طبیعت جوهری، خودش متحرك است و عین حركت است. كأنه می خواهد بگوید شاید آن كسانی كه گفته اند «حركت، طبیعت نامحدود است» مقصودشان از طبیعت، مطلق ماهیت نبوده بلكه مقصودشان طبیعت جوهری بوده است. این هم یك توجیه و تأویلی است ولی هیچ ضرورتی به این توجیه و تأویل ها نیست.

تا اینجا چند تعریف مطرح شد. در وسط این تعریفها یكدفعه مرحوم آخوند تحت عنوان «عقدةٌ و حلٌ» به اشكال، شبهه و به عبارت دیگر تشكیكی از امام فخر رازی [1]می پردازد. بعد دوباره سراغ تعریفات دیگر می رود و حال آنكه بهتر بود این.

«عقدةٌ و حلٌ» را در آخر تعریفات می آورد.

---