برای آنكه بیشتر با طرز تفكّر غربی، اعمّ از الهی یا مادّی، درباره ی خدا آگاه شویم خوب است این بحث را نیز طرح كنیم:

گروهی اثبات خدا را در گرو خدشه وارد كردن بر قانون علیّت و بر اصل ضرورت علّی و معلولی پنداشته اند؛ یعنی در گرو همان چیزی كه اساسی ترین پایه ی اثبات وجود خداوند است؛ نه تنها اساسی ترین پایه ی اثبات وجود خداوند، بلكه اساسقبول هر نظریّه ی علمی و فلسفی است.

برتراند راسل در كتاب جهان بینی علمی فصلی باز كرده تحت عنوان «علم و دین» . مسائلی در این فصل عنوان كرده كه به زعم او محلّ برخورد علم و دین است.

یكی از آنها همین مسأله است و او آن را تحت عنوان «اختیار» ذكر كرده است. علّت اینكه تحت این عنوان ذكر كرده این است كه در تصوّر غربی، اختیار و آزادی كه در مورد انسان به كار برده می شود عبارت است از رهایی از قانون علیّت و ضرورت علّی و معلولی. پس اگر قانون علّیت و قانون موجبیّت (قانون ضرورت علّی و معلولی) را در طبیعت انكار كنیم، در حقیقت به نوعی اختیار در مورد طبیعت قائل شده ایم. از این رو «راسل» این بحث را در زیر تیتر «اختیار» طرح كرده است.

به عقیده ی ما طرح این مسأله زیر این تیتر به نوبه ی خود نشانه ی دیگری است از اینكه تفكّر غربی در این گونه مسائل در چه سطحی است. به هر حال، راسل می گوید:

راسل آنگاه به تاریخچه ی «اصل عدم موجبیّت» پرداخته و اضافه می كند:

آنگاه درباره ی این مطلب بحث می كند كه آنچه از مكانیك كوانتومی نتیجه می شود، نفی علّیت نیست؛ نفی اصل موجبیّت (و اصل ضرورت ترتّب معلول بر علّت) است. می گوید:

ما نظر راسل را دایر بر اینكه هیچ دلیل قانع كننده ای بر بی قانون بودن حركات اتمها ارائه نشده تأیید می كنیم و بلكه مدّعی هستیم محال است چنین دلیلی وجود داشته باشد یا در آینده پیدا شود. و همچنین نظر وی را درباره ی اینكه اگر قانون علیّت در كار نباشد و جهان بی قانون باشد، همه ی استنباطهای ما درباره ی جهان و درباره ی خدا و درباره ی هر چیز دیگر نقش بر آب خواهد بود، كاملاً صحیح می دانیم.

آنچه راسل در پاسخ مدّعیان بی قانون بودن جهان (لا اقل در درون ذرّات اتمی) اظهار داشته است، همان است كه حكمای الهی اسلامی در پاسخ اشاعره كه می خواستند منكر ضرورت علّی و معلولی بشوند اظهار داشته اند. ما در پاورقیهای اصول فلسفه و روش رئالیسم و در كتاب انسان و سرنوشت نظر خود را درباره ی این اصل بیان كرده ایم. ولی در اینجا نمی توانیم از اظهار تعجّب درباره ی دو مطلب خودداری كنیم:

یكی اینكه گروهی به اصطلاح الهی خواسته اند از راه نفی علّیت، و به قول خودشان از راه اختیار، و از راه نفی ضرورت علّی و معلولی و انكار سنخیّت علّت و معلول (علّت معیّن، معلول معیّن به وجود می آورد) وجود خداوند را اثبات كنند.

هر كس كه اندك آشنایی با الهیّات اسلامی داشته باشد می داند كه قبول اصل علّیت، اصل ضرورت علّی و معلولی و اصل سنخیّت علّت و معلول جزء الفبای الهیّات است.

دیگر اینكه آقای راسل پنداشته كه با انكار اصل علّیت، تنها ضربه ای كه بر پیكر علوم وارد می شود این است كه نمی توانیم نتیجه ی تجربه های علمی خود را تعمیم دهیم، زیرا تعمیم مورد تجربه نشده متّكی بر این اصل است كه «علل یكسان در موارد یكسان به طور یكسان عمل می كنند» . غافل از اینكه با انكار اصل علّیت حتّی در مورد چیزی كه همه ی جوانب آن را آزموده ایم نیز نمی توانیم در همان حدودی كه آزموده ایم اطّلاعی به دست آوریم، زیرا اطّلاع حسّی و تجربی ما از خارج نیز تابع قانون علیّت است.

اگر قانون علیّت در كار نباشد چیزی عاید ما نمی شود.

آقای راسل مكرّر در كتاب جهان بینی خود این نظر را تأیید می كند كه فیزیك جدید به سوی بی قانون بودن جهان پیش می رود. امّا مطلب اساسی این است كه قانون علیّت، قانون فیزیكی نیست، قانون فلسفی است؛ لذا فیزیك نه می تواند آن را اثبات كند و نه نفی. ولی آقای راسل به قانون فلسفی مستقل از دست آوردهای علوم اعتقاد ندارد و ناچار در این گردابها برای همیشه باید متحیّر بماند.

ما در پاورقیهای اصول فلسفه و روش رئالیسم- مقاله ی «پیدایش كثرت در ادراكات» - درباره ی منشأ پیدایش مفهوم علّیت و كیفیّت انتقال ذهن به این مفهوم و تصدیق به واقعیّت آن، بحث كرده ایم و خواننده را به آن كتاب ارجاع می دهیم.

---