خلاصه:

بدون شک علامه شهید مرتضی مطهری در بیشتر مسائل فکری که در زمان خود وارد شد، نظرات و دیدگاه های عمیقی ارائه کرد که حاصل تحقیقات و پژوهش های خستگی ناپذیر ایشان بود.

از جمله بحث هایی که می توان در اندیشه شهید مطهری پی گرفت، بحث از نسبت اخلاق و آزادی است که این بحث را می توان از منظرهای مختلف معرفت شناختی دنبال کرد. از این رو، پرسش های متنوع و متکثری پیش رو قرار می گیرد و از هر زاویه، بحث های مختلفی مطرح می شود. سالروز بزرگداشت این عالم فرزانه بهانه ای شد تا برای گفتگو درباره همین موضوع به سراغ شریف لک زایی، عضو هیات علمی پژوهشکده علوم و اندیشه سیاسی برویم. «آزادی سیاسی در اندیشه آیت الله مطهری و آیت الله بهشتی، بررسی تطبیقی نظریه ولایت فقیه و توزیع قدرت در نظریه ولایت فقیه از آثار منتشر شده ایشان است. این نوشتار، حاصل گفتگوی ما با وی است.».

*چه نوع رابطه ای میان اخلاق و آزادی در اندیشه سیاسی شهید مطهری وجود دارد؟

به نظر می رسد به رغم آنچه در ارتباط با اخلاق و سیاست نزد پاره ای از متفکران مسلمان مشهور شده که اخلاق بر سیاست، مقدم است و به همین نسبت، این بحث به رابطه اخلاق و آزادی نیز کشیده شده و اخلاق، مقدم بر آزادی فرض می شود، باید عرض کنم بنابر مطالعات پراکنده ای که در آثار استاد مطهری داشته ام، این آزادی است که به لحاظ رتبی و زمانی، مقدم بر اخلاق است. از این رو برای چیدن میوه های اخلاقی و رشد کردن اخلاق در جامعه باید آزادی در جامعه تحقق یابد. ناگفته نماند که هم اخلاق و هم آزادی از ضروریات زندگی فردی و جمعی است و برای رسیدن به هدف های خاصی مورد نیاز آدمی است. اگرچه ممکن است این هدف ها به واسطه تفاوت و تنوع منظرهای ناهمگون جلوه کنند.

*دلیل تقدم آزادی بر اخلاق چیست؟

ببینید! در جامعه ای که استبداد حاکم است، هم آزادی و هم اخلاق هر دو غایب هستند و جامعه، منحط و فاسد است. اخلاق مناسب و درخور یک جامعه که مبتنی بر مبانی معرفت شناختی و انسان شناختی و هستی شناختی معتبری باشد، تنها در جامعه ای ظهور می کند که از آزادی بهره ای داشته باشد. زمانی که تملق و چاپلوسی در جامعه ای رایج باشد و حاکمان از انتقاد و اعتراض و صداقت و صراحت استقبال نکنند، چگونه می توان از اخلاق و ارزش های اخلاقی سخن گفت و ارزش های اخلاقی را ستود و حتی چگونه می توان از آزادی سخن گفت و برای تحقق آن تلاش کرد؟

آزادی، یک فضیلت اخلاقی و بلکه مهم ترین و اساسی ترین فضیلت اخلاقی شمرده می شود. از این رو از بحث های انجام شده می توان استنباط کرد که آزادی و اخلاق از یکدیگر جدا نیستند.

برای این که مراد شما از مفهوم اخلاق برای خوانندگان روشن شود، از شما می خواهم برداشت خودتان یا آنچه را که از اخلاق، در این بحث مدنظر دارید، بفرمایید؟

بر اساس آنچه گفته شده اخلاق، معادل دو اصطلاح شمرده شده است: یکی این که آن را ترجمانی از Ethic بدانیم که دارای ریشه یونانی است و دوم این که آن را ترجمه ای از اصطلاح Moral بدانیم که دارای ریشه لاتین است. برخی صاحب نظران معتقدند واژه اخلاق در معنای Moral و اخلاقیات در معنای Ethic به کار می رود؛ البته در تفکیک دیگری که میان این دو انجام شده است گفته شده Moral اشاره به رفتار فردی دارد و در آن فضای فضیلت فردی سامان می یابد و در مقابل، Ethic اشاره به ارزش های خاص جامعه دارد که در آن اخلاقیات، فضای ارزش های اجتماعی را سامان می دهد. طبیعی است در اینجا هر دو معنا مراد و منظور است و از این رو اخلاق هم در حوزه فردی و هم در حوزه جمعی دارای تاثیر و تاثر خواهد بود.

*آیا برداشت ها از اخلاق، مختص همین مواردی است که اشاره فرمودید و آیا نمی توان اخلاق مطلق و استعلایی را هم به فراخور موضوعات، جایگزین کرد؟

فرمایش شما صحیح است. بله! می توان این گونه گفت که در برداشتی دیگر، از دو گونه از اخلاق باید یاد کنیم. یکی، اخلاق مطلق و استعلایی و معطوف به نفس عمل و دیگری، حفظ و صیانت ذات و تأمین حداکثر شادی و خرسندی مردم. اخلاق، در برداشت نخست به معنای تفحص درباره کردار و رفتار درست و نادرست و ملاک های تشخیص عمل نیک و کردار درست از عمل بد و کردار نادرست است. این تعریف در حوزه مباحث کانت جاری است و از آن به عنوان اخلاق وظیفه گرا هم یاد می شود. در نگاه کانت، عملی اخلاقی است که عامل آن درباره نتایج عمل خود فکر نکند، یعنی سود و زیان آن عمل مورد نظر کنشگر قرار نگیرد و در واقع معطوف به نفس عمل باشد. از این منظر، عملی اخلاقی است که به عنوان یک اصل عام و بشری معرفی شود. اگرچه سنت کانت در بحث اخلاق، قوی ترین سنت شمرده شده اما آموزه مطلق بودن اخلاق وی از سوی برخی متفکران مسلمان نقد شده است.

*پس در برداشت دوم از اخلاق که تامین حداکثر شادی مردم است، چه کسانی را می توان جای داد؟

از اخلاق در برداشت دوم که به عنوان اخلاق نتیجه گرا هم یاد می شود، می توان به مباحث هابز اشاره کرد که قائل به این است که تنها نقطه اتکای معرفت که درباره آن نمی توان تردید کرد، حفظ و صیانت ذات و امنیت انسان هاست. به نظر وی اخلاقیات در نهایت اموری هستند که در جهت حفظ و بقای بشر کمک می کنند. امور غیر اخلاقی، چیزهایی است که به از بین بردن وجود و هستی انسان و جلوگیری از ادامه حیات او منجر می شوند یا به آن صدمه می زنند. هابز معتقد است انسان ها در قرارداد اجتماعی که مربوط به حفظ ذات آدمی و صیانت نفس او است، اخلاق را تاسیس می کنند و معتقدند آنچه به زیان جامعه است، غیر اخلاقی است و آنچه برای حفظ و بقای انسان لازم است اخلاقی است. در واقع به نوعی به نتیجه عمل اخلاقی توجه می شود و از چنین منظری اخلاق معنا و مفهوم می شود. البته از گروه سومی هم می شود یاد کرد با عنوان فضیلت گرایان که غایت فعل را مدنظر قرار می دهند.

*نظر این متفکران که نگاه هابزی به اخلاق دارند، نسبت به برداشتی که معطوف به نفس عمل و اخلاق استعلایی و اخلاق مطلق بود، چیست؟

این ها معتقدند اخلاق استعلایی مطلق و معطوف به نفس عمل، کاربردی در زندگی سیاسی ندارد، اما برداشت نتیجه گرایانه و در تعبیری سودگرایانه، با سیاست ارتباط پیدا می کند. در این نگاه، عمل اخلاقی سیاسی، عملی است که صرفا منفعت خود تصمیم گیرنده، گروه و جناح پیرامون یا عصر و زمانه خاصی را در نظر نگیرد، بلکه باید به نحوی باشد که بتواند هر چه بیشتر تشعشع پیدا کند و در برگیرنده و موثر بر عموم مردم باشد. این می تواند حد اعلای اخلاق در حوزه سیاست باشد؛ البته در تلقی اخیر از اخلاق، یعنی حفظ و صیانت ذات آدمی، برخی موارد برشمرده شده است که اخلاق را تا اندازه ای به سمت استعلایی و مطلق بودن سوق می دهد. از این رو به نظر می رسد شاید نتوان به جدایی کامل میان این دو دیدگاه حکم کرد.

*اگر مایل باشید، بحث را به سمت نظرات متفکران مسلمان راجع به همین نوع برداشت از اخلاق ببریم. اندیشمندان مسلمان، چه نگاهی به این موضوع دارند؟

بحث اخلاق نزد برخی اندیشمندان مسلمان، وجوه گوناگونی پیدا می کند. همان گونه که می توان به جمع میان دو دیدگاه مذکور اشاره کرد و اخلاق را نه وظیفه گرا و نه نتیجه گرا و نه حتی فضیلت گرا به شمار آورد، اما می توان میان ارزش های خادم و مخدوم تفکیک قائل شد. ارزش های مخدوم، ارزش هایی است که زندگی برای آن هاست. این ارزش ها ثابت و جاودانی اند. مانند نیکیِ عدالت، آزادی، شجاعت. در مقابل، ارزش های خادم، ارزش هایی به شمار می روند که آن ها برای زندگی آدمی هستند. مثل نیکیِ راستگویی، رازپوشی، احترام به قانون، قناعت، انصاف و بدی دروغگویی، سرقت، قتل، زنا، غضب، خبرچینی، استبداد.

*نظر شهید مطهری راجع به مفهوم اخلاق چیست؟

پیش از این که پاسخ شما را بدهم خوب است یادآوری کنم که استاد مطهری در شمار حکیمان حکمت متعالیه است و از این رو آثارش سرشار از مباحث اخلاقی است. شما اگر به آثار صدرالمتالهین هم نگاه کنید متوجه می شوید که بحث اخلاق و عرفان عملی در آثار وی بسیار قوی مطرح شده است. نگاهی به آثار دیگر حکمای حکمت متعالیه از جمله امام خمینی نیز نشان از همین معنا دارد. اهمیت این نکته هم در آن است که این نوع اندیشمندان با توجه به مبانی حکمت متعالیه بحث های خود را سامان داده اند. افزون بر این که باید اشاره کنم استاد مطهری به فلسفه های معاصر نیز نگاهی دارد و مباحث وی با نگاهی تطبیقی مطرح می شود. استاد دغدغه آن را دارد که پرسش های زمانه را نیز پاسخ دهد. از این رو می توان گفت شهید مطهری، فیلسوفی است که با مفروض گرفتن مبانی حکمت متعالیه و در پاسخ به پرسش های معاصر، حکمت متعالیه را قدری جلو برده است. اما در پاسخ به پرسش شما باید بگویم آیت الله مطهری در تعریف مفهوم اخلاق معتقد است اخلاق، خود نوعی تربیت شمرده می شود و به معنی کسب خلق و حالت و عادت است. این معنا از اخلاق در اندیشه استاد مطهری گرچه نسبتی با مفهوم تربیت دارد، اما با آن متفاوت است.

*چه تفاوتی؟

تفاوت در این است که در مفهوم تربیت، پرورش و ساختن نهفته است. از این منظر فرقی نمی کند که تربیت چگونه و برای چه هدفی و در راه چه هدفی انجام گیرد. به تعبیر استاد، در مفهوم تربیت قداستی وجود ندارد که گفته شود اگر انسان را به نحو خاصی پرورش دهند، خصایص مافوق حیوان پیدا می کند، بلکه تربیت یک جنایتکار هم تربیت شمرده می شود و این اصطلاح حتی بر تربیت حیوان هم به کار می رود. از این رو تربیت، معنای عامی دارد که هم شامل انسان و هم غیر انسان می شود. همان طور که یک انسان را می توان با هر هدف و انگیزه ای تربیت نمود، یک حیوان را هم می توان تربیت کرد. اما در مفهوم اخلاق نوعی قداست نهفته است و از این رو مفهوم اخلاق در مورد حیوان به کار نمی رود و اخلاق، تنها به آدمی اختصاص دارد. همین ویژگی باعث شده است علم اخلاق، دارای مبناها و معیارهایی باشد که در تربیت فاقد آن است.

*پس با توجه به بحثی که در آغاز داشتیم و نیز این معنا از اخلاق در نگاه شهید مطهری، که در فوق به آن اشاره کردید، آیا از نظر استاد، محیط آزاد، بستر خوبی برای رشد اخلاقی انسان هاست؟

بله! به نظر استاد مطهری محیط آزاد، زمینه و شرایط مساعدتری را برای رشد اخلاقی و شکوفایی استعداد و شخصیت آدمی فراهم می کند. ایشان در آثارش به این مساله تصریح کرده است از جمله در جایی می گوید آزادی از آن جهت که بشر را وارد صحنه تنازع بقا می کند و گوهر انسان در محیط آزاد بهتر و بیشتر رشد می کند خوب است. البته طرح تنازع بقا در این فقره، در دیگر مباحث استاد به رقابت و مسابقه معنا شده است. درواقع، آزادی، از یک سو موانع را از میان برمی دارد و از سوی دیگر موجبات رقابت انسان ها را فراهم می سازد و زمینه را برای رشد و شکوفایی اندیشه و استعداد آدمی آماده می کند.

*اگرچه تا اینجا در حد مختصر به مفهوم اخلاق پرداخته شد؛ اما برداشت شما از تعریف استاد مطهری در باب آزادی چیست؟

تعریف استاد مطهری از 2 ویژگی سلبی و ایجابی و به تعبیری منفی و مثبت بهره می برد. به گفته ایشان، آزادی یعنی فقدان مانع؛ فقدان جبر و فقدان هر گونه قیدی در سر راه آدمی. در نتیجه چنین نگاهی انسان احساس می کند آزاد است و می تواند راه کمال خود را طی کند. نه این که چون آزاد هست به کمال خود رسیده است.

*این فقدان مانعی که شهید مطهری به آن توجه دارند، اشاره به چه چیزی دارد؟

فقدان مانع که در تعریف استاد مطهری لحاظ شده، به یک معنا اشاره به مفهوم سلبی (منفی) آزادی دارد؛ اما این نوع آزادی از منظر مطهری، به خودی خود ارزشمند و کامل نیست و از این رو پای آزادی ایجابی (مثبت) نیز به تعریف وی گشوده می شود و از منظر وی آزادی در رشد و کمال آدمی باید مورد توجه قرار گیرد. مفهوم ایجابی و سلبی آزادی تقریباً در تمامی مواردی که مطهری به تعریف آزادی مبادرت ورزیده حضور دارد. برای نمونه در جایی دیگر می گوید انسان در جمیع شوون حیاتی خود باید آزاد باشد، یعنی مانعی برای پیشروی و جولان او و پرورش هیچ یک از استعدادهایش در کار نباشد. هنگامی که آدمی به رهایی و آزادی دست یافت، می تواند برای بروز و ظهور استعدادهایش برنامه ریزی کند و به گفته استاد مطهری به کمال نائل شود.

این تعریف از آزادی و توجه به ابعاد ایجابی و سلبی آن می تواند هم درونی و شخصی تلقی شود و هم می تواند جنبه اجتماعی و عمومی بیابد. در حقیقت شهید مطهری تنها به بعد شخصی آزادی توجه نمی کند، بلکه برای کامل کردن تعریف آزادی بر بعد جمعی و عمومی آن هم تاکید می کند و البته در این جنبه نیز می توان رگه های سلبی و ایجابی آزادی را در تعریف ایشان ملاحظه کرد. ایشان می فرماید: بشر باید در اجتماع از ناحیه دیگر افراد آزادی داشته باشد، دیگران مانعی در راه رشد و تکامل او نباشند، او را محبوس نکنند که جلوی فعالیتش گرفته شود، او را استثمار و استخدام و استعباد نکنند، یعنی تمام قوای فکری و جسمی او را در جهت منافع خودشان به کار نگیرند. ایشان برای تثبیت تعریف خود از مفهوم آزادی به آموزه های دینی نیز استناد می جوید. برای مثال در تفسیر آیه 64 سوره آل عمران می گوید، هیچ کدام از ما دیگری را بنده و برده خود قرار ندهد و هیچ کس هم فرد دیگری را ارباب و آقای خودش نگیرد، یعنی نظام آقایی و نوکری و نظام استثمار و لامساوات مطرود است.

*آیا شواهد و دلایل دیگری در بحث از ویژگی های آزادی از مجموعه مباحث شهید مطهری می توان اقامه کرد؟

بله! در این زمینه می توان به 2 رکن آزادی در اندیشه ایشان اشاره کرد. از منظر شهید مطهری، آزادی 2 رکن بسیار مهم دارد: یکی عصیان و تمرد و دیگری تسلیم و انقیاد. در واقع به تعبیر استاد مطهری، بدون عصیان و تمرد، رکود و اسارت است و بدون تسلیم و انقیاد و اصولی بودن، هرج و مرج است. انسان از یک سو به نفی استبداد می پردازد و در مقابل استبدادورزی و استبدادپذیری عصیان می ورزد و از طرف دیگر، این رها شدن را نهادینه می کند و آزادی را در قالب نظم و به تعبیری تسلیم و انقیاد و اصولی بودن، سامان می دهد و روشن می سازد که آزادی را برای چه می خواهد. این 2 ویژگی همواره به آدمی این توان را می دهد که از استبداد فرار کند و از سوی دیگر، گرفتار هرج ومرج هم نشود و مشی متعادل و متوازنی داشته باشد.

*آیا ارکان دوگانه مذکور را در دیگر موارد نیز می توان در سخنان استاد مطهری یافت؟

ایشان معتقدند که اسلام، هم شعار آزادی را سر داده و هم اصول آزادی را تبیین کرده است. در نظر استاد مطهری، نخستین شعار اسلام، یعنی «کلمه توحید» متضمن و مشتمل است بر سلب و ایجاب، نفی و اثبات، عصیان و تسلیم، نه و آری، فصل و وصل، آزادی و بندگی، ولی نه به صورت 2 شیء جداگانه، بلکه به صورت 2 شیء وابسته به یکدیگر که هیچ کدام بدون دیگری امکان پذیر نیست. در اینجا هم گریختن و آزادی از غیرخداوند و درآویختن و آزادی در خداوند طرح شده است و نوع نگاه مطهری را به آزادی به خوبی نمایان می کند. وی در تفسیر جمله مذکور بر این باور است که اولین نفخه آزادی در اسلام به وسیله همین کلمه و همین جمله دمیده شد. آزادی از بت ها، از طوق بندگی ابوسفیان ها و ابوجهل ها، از طوق بندگی پول و ثروت، از طوق بندگی هوی و هوس و نفس اماره به وسیله همین جمله باارزش حاصل شد.

*حال پرسش بنده از شما این است که اهمیت این مطلب که 2 مفهوم ایجابی و سلبی آزادی، با هم و همراه هم هستند، در چیست؟

اهمیت این مطلب آنجاست که تا آزادی در بعد سلبی محقق نشود، نمی توان از بعد ایجابی آزادی گفتگو کرد و در این صورت و به طریق اولی، جایی برای اخلاق مبتنی بر فضای آزاد باقی نخواهد ماند تا درباره آن بحث شود. از این وضعیت می توان تقدم آزادی بر اخلاق را هم استنباط کرد. در واقع تا آزادی، به عنوان عنصری از فضایل اخلاقی، تحقق پیدا نکند، نمی توان از دیگر فضایل اخلاقی بحثی به میان آورد. به هر حال، آزادی در بعد سلبی گرچه در ابتدا نمود می یابد، اما از سویی بعد ایجابی آزادی معطوف به تکامل و سعادت است و به منزله مهم ترین هدف اخلاق به شمار می آید.

*آزادی چگونه توجیه می شود و شما ضرورت آزادی را در نگاه شهید مطهری در چه می دانید؟

استاد مطهری در مباحث خود درباره آزادی، به خوبی به این بحث اشاره کرده است. ازجمله از بحثی با عنوان دلایل صحت یا دلایل اهمیت و ضرورت آزادی سخن به میان می آورد. این دلایل به طور کلی می تواند تقدم آزادی بر اخلاق را تقویت کند. از نظر ایشان به دلایل متعدد و تنها در سپهر آزادی می توان به مراتب سعادت و کمال دست یافت. ازجمله این که ایشان بر این باورند که آزادی به چند دلیل صحیح است: یکی این که نباید مانع بروز استعدادهای بشر شد، دیگر این که بسیاری از چیزهاست که با جبر نمی توان به بشر تحمیل کرد و در نهایت این که بشر موجودی است که باید با اختیار و در صحنه تنازع و کشمکش به کمال خود برسد. دلایل سه گانه ای که در سخنان استاد مطهری بازتاب یافته به گونه ای است که آزادی را بر اخلاق مقدم می کند. در این معنا آزادی یک مفهوم بیرون دینی تلقی می شود که حتی پذیرش دین نیز ممکن نیست، مگر این که با آزادی صورت گیرد. البته طبیعی است که فضایل اخلاقی نیز مورد پذیرش قرار نمی گیرد، مگر با وجود و تحقق آزادی. از این رو بنا به دلایل پیش گفته، نباید از آدمی دریغ شود.

همان گونه که استاد مطهری تصریح می کند، نخستین دلیل برای ضرورت آزادی این است که بروز و ظهور استعدادهای آدمی نیازمند فضای آزاد است. در یک فضای بسته و استبدادی زمینه ای برای ظهور خلاقیت ها و استعدادها به وجود نمی آید. به عکس در چنین فضایی چاپلوسان قدر می یابند و آزاداندیشان تحقیر می شوند. وضعیت پدید آمده به خوبی تاییدکننده این مطلب است که اخلاق مطلوب در چنین جامعه ای پا نمی گیرد و مردم نمی توانند از چنین جامعه ای میوه های اخلاقی بچینند. آنچه مشاهده می شود، ضداخلاق است و اینچنین، فضایل اخلاقی نیز در پی فقدان آزادی به مسلخ برده می شود و نفاق و دورویی و فساد اخلاقی در جامعه رشد می کند و جامعه را از درون تهی می کند.

دلیل دوم که در ضرورت آزادی بایسته توجه است، این که بسیاری از چیزها صلاحیت و قابلیت تحمیل به آدمیان را ندارد. برای مثال دین و اخلاق از اموری است که اجباربردار نیست. نمی توان کسی را به زور وادار به پذیرش دینی یا کسی را با تحمیل وادار به قبول فضایل اخلاقی کرد. استاد مطهری نقطه قوت دین اسلام را در این می داند که به دیگران اجازه نداده است دین و فضایل اخلاقی را به آدمیان تحمیل کنند. در فضای غیر آزاد، تحقق اخلاق و فضایل اخلاقی نیز به سختی صورت می گیرد. دین، ایمان، محبت و دوستی و بسیاری چیزهای دیگر اجباربردار نیست. آیات فراوانی در قرآن نیز به این موضوع اشاره دارد. ازجمله خطاب به پیامبر (ص) می فرماید: «با حکمت و اندرز نیکو به راه پروردگارت دعوت کن و...» (نحل، 125) بنابراین مشی اسلام دعوت مردم با دلیل و منطق است تا به این وسیله روح و قلب آن ها خاضع و عشق و محبت در دل آن ها ایجاد شود.

دلیل سوم در ضرورت آزادی این است که قابلیت کمال یابی انسان در فضایی ارزشمند است که آزادانه صورت گیرد. انسان برای رسیدن به کمال، باید با بسیاری از چیزها در تنازع و کشمکش به سر برد. در ابتدا در درون خود و برای رسیدن به فضایل معنوی اخلاقی باید تلاش کند و سپس در بیرون و برای تحقق اخلاق در جامعه باید تلاش نماید.

*چه نتیجه ای از دلایل سه گانه ای که ذکر شد می توان گرفت؟

شاید بتوان گفت، همه عناصر و دلایل مذکور در باب اهمیت و ضرورت آزادی، می تواند تقدم آزادی را بر اخلاق و فضایل اخلاقی روشن کند. آزادی به مثابه نقطه آغازی است که می توان از آنجا به اخلاق رسید. بدیهی است اگر سپهر آزادی در حوزه عمومی نمود نیافته باشد، نمی توان از اخلاق و فضایل اخلاقی گفتگو کرد. یک جامعه فاقد آزادی، فاقد اخلاق هم خواهد بود و در این شرایط وضعیت جامعه از حیث روابط اجتماعی و آداب معاشرت بر پایه هیچ منطق درستی استوار نخواهد بود.

*ظاهرا نمی توان اصالت را به آزادی داد! بلکه به نظر می آید بیشتر به منزله روش و زمینه ساز رسیدن به اهداف مورد نظر باشد؟

اگرچه این بحث نیازمند بسط بیشتری است، اما به نظر می رسد وقتی سخن از آزادی به منزله روش به میان آید، به این معناست که آزادی، روش، زمینه و شیوه ای است که بدان وسیله می توان به پاره ای از اهداف خاص رسید و آزادی فی نفسه، اصالت نخواهد داشت، بلکه به منظور فراهم آمدن شرایط مساعد برای رشد و آگاهی و عقلانیت لازم و ضروری است. برخی از مباحث استاد مطهری ناظر به روش و زمینه بودن آزادی است. از این منظر، آزادی، راه و روشی برای رسیدن به مقصد و مقصودی دیگر است. آزادی، هدف و غایت اصلی نیست، بلکه راه و روشی است برای دستیابی به هدف های برتر و کمال و سعادت تعبیری که مرحوم مطهری برای آزادی به مثابه روش به کار می گیرد «کمال وسیله ای» در مقابل «کمال هدفی» است. به نظر ایشان آزادی «کمال وسیله ای» است نه «کمال هدفی». هدف انسان این نیست که آزاد باشد، ولی انسان باید آزاد باشد تا به کمالات خودش برسد. آزادی یعنی اختیار و انسان در میان موجودات تنها موجودی است که خودش باید راهش را انتخاب کند و حتی به تعبیر دقیق تر خودش باید خودش را انتخاب کند. بنابراین، از نگاه مطهری، آزادی، زمینه و معبری برای رسیدن به مقصدی خاص است. در واقع آزادی در این معنا، وسیله ای برای بروز و ظهور استعدادهای پنهان و نهفته و کشف ناشده آدمی است. انسان نیازمند آزادی است و از این رو گرایش به آزادی به گونه فطری در نهاد وی به ودیعه نهاده شده است و آدمی در مسیر زندگی خویش و برای بروز و ظهور استعدادهای عالی و برتر انسانی و اخلاقی از آن بهره مند می شود.

*گرچه ابزاری و روشی بودن آزادی در سخنان استاد مطهری مورد اشاره و تاکید قرار گرفته، اما از سویی در مباحث وی بر ارزش بودن آزادی نیز تصریح شده است. به یک معنا مطهری، آزادی را برترین و بزرگ ترین ارزش های انسانی و مافوق ارزش های مادی می داند.

درست است. ایشان، این پرسش را طرح می کند که چرا آزادی به این مقام و ارزشمندی رسیده است که در شمار برترین و بزرگ ترین ارزش های انسانی قرار گیرد؟ پاسخ استاد به این پرسش، این است که در طول تاریخ بشری این ارزش همواره از آدمی دریغ شده و از این رو چون ارزشی کمیاب بوده، جایگاه بسیار والا و ارجمندی پیدا کرده است و البته معتقد است در عصر حاضر نیز گرچه شعار و حماسه و سخن آزادی هست، اما چیزی جز گندم نمایی و جوفروشی نیست. جالب این که استاد مطهری اگرچه در مباحث خود تفکیکی میان آزادی معنوی و اجتماعی انجام می دهد و جهان غرب را برخوردار از آزادی اجتماعی می داند، اما در برخی دیگر از آثار خود حتی این مطلب را هم نمی پذیرد و بر این باور است که با توجه به حضور قوی رسانه های جمعی عمومی در جوامع غربی از آزادی اجتماعی هم خبر و اثری نیست.

از سویی در سخنان استاد مطهری ارزش بودن آزادی معادل تکلیف بودن آزادی تلقی شده است. در واقع تلاش برای بهره مندی از آزادی وظیفه انسان هاست و آدمیان نمی توانند و نباید آزادی خود را تحت هیچ شرایطی سلب کنند و تن به اجبار و تحمیل بسپارند. البته تکلیف بودن آزادی وقتی قابل پذیرش است که مافوق «حق» تلقی شود، اما اگر در معنایی فروتر از حق بودن آزادی به کار رود، طبیعتا می توان در این مورد نقدی بر اندیشه مطهری مطرح کرد.

*آیا می توان گفت همان گونه که آزادی برای دستیابی به ارزشی برتر، روش و زمینه و ابزار تلقی می شود، اخلاق نیز به مثابه روشی برای رسیدن به کمال شمرده می شود؟

مطهری اعتقاد دارد در مفهوم اخلاق، نوعی قداست نهفته و اخلاق صرفا مختص آدمیان است، اما اخلاق در یک جامعه دینی و مذهبی، به هر معنایی که مراد شود، فی نفسه و به طور مطلق ارزشمند نیست و ارزشمندی آن تنها و تنها برای دستیابی به ارزشی برتر و فراتر، یعنی سعادت و کمال و قرب به خداست. در این ارتباط است که تقدم و پیشینی بودن آزادی بر اخلاق معنا و مفهوم می یابد. در واقع رسیدن به کمال و سعادت جز با بهره مندی از آزادی ممکن نیست و اگر جز این بود، ارزشی نداشت. البته قداست داشتن امری، با وسیله بودن آن منافات ندارد، منتها قداست هدف در مرتبه ای والاست؛ زیرا قداست نظیر دیگر مفاهیم ارزشی ذومراتب است.

*با توجه به بحث های انجام شده آیا شهید مطهری، موانع و بازدارنده هایی را برای سلب این آزادی بیان می کنند؟

در اندیشه استاد مطهری دو گونه مانع مطرح شده است. یکی موانعی است که سلب کنندگان برای آزادی انسان ایجاد می کنند، به تعبیر ایشان در وجود اقویا دو عامل هست که اگر دست به دست یکدیگر بدهند باعث سلب آزادی می شود، آن دو عامل عبارتند از: «سودجویی و تمرکز قدرت. به عبارت دیگر، خودپرستی و زور». به نظر وی در اسلام با هر دو عامل مبارزه شده است. ایشان دومین مانع آزادی را به طبقه ای که آزادی را از دست داده، بازمی گرداند و آن را در شمار موانع مهم در سلب آزادی ها می داند که عبارت است از: «یکی بی حسی و تنبلی و لاقیدی و بی تفاوتی و ضعف و زبونی و دیگر بی خبری و ناآگاهی و بی رشدی.» در نگاه ایشان در اسلام بی تفاوتی نسبت به حقوق خود نیز مردود شمرده شده است. بنابراین لازم است برای دستیابی به آزادی، نخست از موانع آزادی رهایی یافت.

*آیا غیر از این موانعی که از دیدگاه استاد برای آزادی بیان فرمودید، ایشان محدودیت هایی هم در رابطه با اخلاق و آزادی، مشخص می کنند؟

بله! غیر از موانع برشمرده شده، استاد مطهری به پاره ای از محدودیت ها در رابطه اخلاق و آزادی نیز اشاره می کند. محدودیت مهمی که وی به بحث درباره آن می پردازد، مطلق نبودن آزادی است. درست است که انسان به رفع موانع اقدام می کند، اما از سویی باید متوجه باشد که قلمرو آزادی تا چه اندازه است. به عبارت دیگر، همان گونه که در قلمرو سیاست، هرج و مرج پذیرفته و شایسته نیست، در ارتباط آزادی با حوزه اخلاق نیز، آزادی غیر از هرج و مرج شمرده می شود. از این منظر، استاد به نقد سخنان برخی از اندیشمندان می پردازد که در حوزه اخلاق هیچ محدودیتی برای آزادی قائل نیستند.

*ارزیابی شما از بداخلاقی هایی که در جامعه بروز می کند، به ویژه در آستانه انتخابات یا در موارد دیگر چیست؟ منشا آن را در چه می بینید و با توجه به نظرات شهید مطهری در باب اخلاق، چه راهکارهایی باید به کار گرفته شود تا این معضل در جامعه ما حل شود؟

پرسش مهمی است که نیازمند بحث و بررسی مبسوط تری است. اگر به مختصات مکتب فلسفی حکمت متعالیه که استاد مطهری نیز در شمار پیروان آن است، نگاه کوتاهی بیفکنیم مشاهده می کنیم در این مکتب، سیاست با اخلاق و معنویت پیوند عمیق و وثیقی دارد. نکته شایسته توجه، تاکیدی است که در این مکتب نسبت به رهبران و مدیران جامعه ابراز می شود و آن تهذیب نفس است. از منظر این مکتب کسی که در مرحله تهذیب نفس کاری انجام نداده است نمی تواند امور عمومی جامعه را در دست بگیرد و برای جان و مال و ناموس و حرمت و آبروی مردم برنامه ریزی کند. طبیعی است اگر افراد خودساخته در مصادر امور قرار نگیرند، با توجه به ضعف نهادهای نظارتی و نوپا بودن آنان کنترلی روی آنان صورت نمی گیرد و متاسفانه این پدیده در مرحله ای به بداخلاقی های خشن می انجامد و اگرچه همه به آن ایراد و اشکال وارد می کنند و بعضا همه از آن آسیب می بینند، اما چون خودسازی صورت نگرفته است هیچ کاری نمی توان کرد. این مساله در مقایسه با کشورهای پیشرفته قابل توجه است که در آنجا بر فرض که کنترل های درونی ضعیف باشد، اما در حوزه عمومی کسی نمی تواند هنجارهای عمومی اجتماع را نادیده بگیرد. این مساله در کشور ما از هر دو سوی در معرض آسیب است. نه ما آن گونه که بایسته است تهذیب شده ایم و نه نهادهای کنترلی آنچنان قوی و استوار شده است که بتواند به نظارت بپردازد. مهم تر این که در جامعه آزادی نهادینه نشده و آزادی به بهانه های مختلف و از سوی سلایق مورد بی توجهی قرار می گیرد. در نتیجه مساله نظارت عمومی آن گونه که بایسته است پیش نمی رود. بنابراین اگر از نگاه شهید مطهری، که حکیمی از حکمای حکمت متعالیه است بنگریم، می توان گفت حب نفس و حب دنیا منشا همه ناهنجاری هایی است که مشاهده می شود و البته در مواقع خاصی که منافع بیشتری وجود دارد بیشتر شاهد بروز و ظهور آن هستیم که البته آسیب های خود را نیز وارد کرده است. بنابراین همزمان هم باید به مساله تهذیب درونی توجه شود و هم نهادینه سازی هنجارهای اجتماعی. این مساله البته در غیبت آزادی حاصل نمی شود و در هر دو باید آزادی حضور قوی و موثری داشته باشد.