بدون شک وحدت اسلامی
آرزوی همه مصلحان و دانشمندان روشنفکر اسلامی است و در این راه تلاش ها کرده اند. آنچه
در این موضوع مهم است آن است که اولاً مقصود از اتحاد اسلامی روشن باشد و هر کس مقصود
خاصی نزد خود نداشته باشد، و ثانیاً راه رسیدن به اتحاد اسلامی ارائه شود.
روشن است که اکثر
مشکلات جهان اسلام ناشی از تشتت و تفرقی است که میان ملل مسلمان وجود دارد و البته
نقش استعمار خصوصاً استعمار پیر انگلیس را نباید در پیدایش این تفرقه نادیده گرفت،
گرچه بی کفایتی و قدرت طلبی حکام کشورهای اسلامی در طول قرون اخیر را عامل دوم این
تفرقه باید به شمار آورد، و سوء تدبیر برخی علمای اهل سنت و تشیع را عامل سوم.
باری، برای رفع
این تفرقه و ایجاد اتحاد باید اقدام کرد، چنانکه بزرگان دنیای اسلام از جهان تسنن و
جهان تشیع، مانند علامه شیخ عبدالمجید سلیم و علامه شیخ محمود شلتوت، آیت الله بروجردی
و امام خمینی (ره) اقدامات اساسی و مؤثر انجام داده اند و ما باید این بنا را بر پایه
هایی که آنها بنیان نهاده اند بسازیم تا جهان اسلام عظمت و اقتدار از دست رفته خود
را باز یابد.
نگاهی به
آثار استاد مطهری نشان می دهد که این موضوع از موضوعات مورد توجه آن مصلح متفکر بوده
است و نظرات مؤثری خصوصاً در اینکه مقصود از وحدت اسلامی چیست، ابراز داشته اند، و
شاید نیمی از راه به همین وسیله یعنی روشن شدن مفهوم «وحدت اسلامی» پیموده شود. اینک
نگاهی داریم به آراء استاد در این موضوع. در مقاله «الغدیر و وحدت اسلامی» به قلم ایشان
که در یادنامه علامه امینی به چاپ رسیده است می خوانیم:
« مصلحان و دانشمندان روشنفکر اسلامی عصر ما، اتحاد و همبستگی ملل و
فرق اسلامی را، خصوصاً در اوضاع و احوال کنونی که دشمن از همه جوانب بدانها هجوم آورده
و پیوسته با وسایل مختلف در پی توسعه خلافات کهن و اختراع خلافات نوین است، از ضروری
ترین نیازهای اسلامی می دانند. اساساً چنانکه می دانیم وحدت اسلامی و اخوت اسلامی،
سخت مورد عنایت و اهتمام شارع مقدس اسلام بوده و از اهم مقاصد اسلام است. قرآن و سنت
و تاریخ اسلام گواه آن می باشد. مقصود از وحدت اسلامی چیست؟ آیا مقصود این است : از
میان مذاهب اسلامی یکی انتخاب شود و سایر مذاهب کنار گذاشته شود؟ یا مقصود این است
که مشترکات همه مذاهب گرفته شود، و مفترقات همه آنها کنار گذاشته شود، و مذهب جدیدی
بدین نحو اختراع شود که عین هیچ یک از مذاهب موجود نباشد؟ یا اینکه وحدت اسلامی، به
هیچ وجه ربطی به وحدت مذاهب ندارد، و مقصود از اتحاد مسلمین، اتحاد پیروان مذاهب مختلف،
در عین اختلافات مذهبی، در برابر بیگانگان است؟
مخالفین اتحاد
مسلمین، برای اینکه از وحدت اسلامی، مفهومی غیر منطقی و غیر عملی بسازند، آن را به
نام وحدت مذهبی توجیه می کنند تا در قدم اول، با شکست مواجه گردد. بدیهی است که منظور
علمای روشنفکر اسلامی از وحدت اسلامی، حصر مذاهب به یک مذهب، و یا اخذ مشترکات مذاهب
و طرد مفترقات آنها که نه معقول و منطقی است و نه مطلوب و عملی، نیست. منظور این دانشمندان،
متشکل شدن مسلمین است در یک صف در برابر دشمنان مشترکشان .
این دانشمندان
می گویند مسلمین مایه وفاقهای بسیاری دارند که می تواند مبنای یک اتحاد محکم گردد.
مسلمین همه خدای یگانه را می پرستند و همه به نبوت رسول اکرم ایمان و اذعان دارند.
کتاب همه قرآن و قبله همه کعبه است. با هم و مانند هم حج می کنند و مانند هم نماز می
خوانند و مانند هم روزه می گیرند و مانند هم تشکیل خانواده می دهند و داد و ستد می
نمایند و کودکان خود را تربیت می کنند و اموات خود را دفن می نمایند و جز در اموری
جزئی، در این کارها با هم تفاوتی ندارند. مسلمین همه از یک نوع جهان بینی برخوردارند
و یک فرهنگ مشترک دارند و در یک تمدن عظیم و باشکوه و سابقه دار شرکت دارند. وحدت در
جهان بینی، در فرهنگ، در سابقه تمدن، در بینش و منش، در معتقدات مذهبی، در پرستشها
و نیایشها، در آداب و سنن اجتماعی خوب، می تواند از آنها ملت واحد بسازد و قدرتی عظیم
و هایل به وجود آورد که قدرتهای عظیم جهان ناچار در برابر آنها خضوع نمایند، خصوصاً
اینکه در متن اسلام بر این اصل تأکید شده است. مسلمانان به نص صریح قرآن برادر یکدیگرند
و حقوق و تکالیف خاصی آنها را به یکدیگر مربوط می کند. با این وضع چرا مسلمین از این
همه امکانات وسیع که از برکت اسلام نصیبشان گشته استفاده نکنند؟
از نظر این گروه
از علمای اسلامی، هیچ ضرورتی ایجاب نمی کند که مسلمین به خاطر اتحاد اسلامی، صلح و
مصالحه و گذشتی در مورد اصول یا فروع مذهبی خود بنمایند. همچنانکه ایجاب نمی کند مسلمین
درباره اصول و فروع اختلافی فیمابین، بحث و استدلال نکنند و کتاب ننویسند. تنها چیزی
که وحدت اسلامی، از این نظر، ایجاب می کند، این است که مسلمین برای اینکه احساسات
کینه توزی در میانشان پیدا نشود یا شعله ور نگردد متانت را حفظ کنند، یکدیگر را سب
و شتم ننمایند، به یکدیگر تهمت نزنند و دروغ نبندند، منطق یکدیگر را مسخره نکنند، و
بالاخره عواطف یکدیگر را مجروح نسازند و از حدود منطق و استدلال خارج نشوند. و در حقیقت
لااقل حدودی را که اسلام در دعوت غیر مسلمان به اسلام، لازم دانسته است، درباره
خودشان رعایت کننند: «ادع الی سبیل ربک بالحکمة و الموعظة الحسنة و جادلهم بالتی هی
احسن.»
برای برخی این
تصور پیش آمده که مذاهبی که تنها در فروع با یکدیگر اختلاف دارند، مانند شافعی و حنفی،
می توانند با هم برادر باشند و با یکدیگر در یک صف قرار گیرند، اما مذاهبی که در اصول
با یکدیگر اختلاف نظر دارند به هیچ وجه نمی توانند با یکدیگر برادر باشند. از نظر این
دسته، اصول مذهبی، مجموعه ای به هم پیوسته است و به اصطلاح اصولیون از نوع « اقل و
اکثر ارتباطی » است، آسیب دیدن یکی عین آسیب دیدن همه است. علیهذا آنجا که مثلاً اصل
« امامت » آسیب می پذیرد و قربانی می شود، از نظر معتقدین به این اصل، موضوع وحدت و
اخوت منتفی است. و به همین دلیل شیعه و سنی به هیچ وجه نمی توانند دست یکدیگر را به
عنوان دو برادر مسلمان بفشارند و در یک جبهه قرار گیرند ، دشمن هر که باشد.
گروه اول به این
گروه پاسخ می دهند، می گویند : دلیلی ندارد ما اصول را در حکم یک مجموعه به هم پیوسته
بشماریم و از اصل « یا همه یا هیچ » در اینجا پیروی کنیم . اینجا جای قاعده « المیسور
لایسقط بالمعسور » و « ما لایدرک کله لایترک کله » است. سیره و روش شخص امیرالمؤمنین
علی علیه السلام برای ما بهترین و آموزنده ترین درسهاست. علی علیه السلام راه و روشی
بسیار منطقی و معقول که شایسته بزرگواری مانند او بود اتخاذ کرد.
او برای احقاق
حق خود از هیچ کوششی خودداری نکرد، همه امکانات خود را به کار برد که اصل امامت را
احیا کند، اما هرگز از شعار « یا همه یا هیچ » پیروی نکرد. برعکس، اصل «ما لا یدرک
کله لایترک کله» را مبنای کار خویش قرار داد.
علی در برابر ربایندگان
حقش قیام نکرد و قیام نکردنش اضطراری نبود، بلکه کاری حساب شده و انتخاب شده بود. او
از مرگ بیم نداشت. چرا قیام نکرد؟ حداکثر این بود که کشته شود. کشته شدن در راه خدا
منتهای آرزوی او بود. او همواره در آرزوی شهادت بود و با آن از کودک به پستان مادر
مأنوس تر بود. علی در حساب صحیحش بدین نکته رسیده بود که مصلحت اسلام، در آن شرایط،
ترک قیام و بلکه همگامی و همکاری است. خود کراراً به این مطلب تصریح می کند. در یکی
از نامه های خود به مالک اشتر (نامه 62 از نامه های «نهج البلاغه» ) می نویسد:
« من اول دست خود را پس کشیدم، تا دیدم گروهی از مردم از اسلام بازگشتند
و مردم را به نابودی دین محمد (ص) دعوت می کنند. پس ترسیدم که اگر به یاری اسلام و
مسلمین برنخیزم شکاف یا انهدامی در اسلام خواهم دید که مصیبت آن از فوت خلافت چند روزه
بسی بیشتر است.
در شورای شش نفری
پس از تعیین و انتخاب عثمان به وسیله عبدالرحمان بن عوف، علی علیه السلام شکایت و هم
آمادگی خود را برای همکاری اینچنین بیان کرد:
شما خود می دانید
من از همه برای خلافت شایسته ترم، و حال به خدا قسم مادامی که کار مسلمین رو به راه
باشد و رقیبان من تنها به کنار زدن من قناعت کنند و تنها شخص من مورد ستم واقع شده
باشد، مخالفتی نخواهم کرد و تسلیم خواهم بود.
اینها می رساند
که علی اصل « یا همه یا هیچ » را در این مورد محکوم می دانسته است. نیازی نیست درباره
روش و سیره علی علیه السلام در این موضوع بیشتر بحث شود ، شواهد و دلائل تاریخی در
این زمینه فراوان است.»
همچنین استاد مطهری
در مقدمه کتاب امامت و رهبری درباره مفهوم « اتحاد اسلامی» می گوید: «مفهوم اتحاد اسلامی
که در صد سال اخیر میان علما و فضلای مؤمن و روشنفکر اسلامی مطرح است این نیست که فرقه های
اسلامی به خاطر اتحاد اسلامی از اصول اعتقادی و یا غیر اعتقادی خود صرف نظر کنند و
به اصطلاح مشترکات همه فرق را بگیرند و مختصات همه را کنار بگذارند. چه این کار نه
منطقی است و نه عملی.
چگونه ممکن است
از پیروان یک مذهب تقاضا کرد که به خاطر مصلحت حفظ وحدت اسلام و مسلمین، از فلان اصل
اعتقادی یا عملی خود که به هر حال به نظر خود آن را جزء متن اسلام می داند صرف نظر
کند؟ در حکم این است که از او بخواهیم به نام اسلام از جزئی از اسلام چشم بپوشد.
پابند کردن مردمی
به یک اصل مذهبی و یا دلسرد کردن آنها از آن، راههای دیگر دارد و طبیعی ترین آنها منطق
و برهان است. با خواهش و تمنا و به نام مصلحت، نه توان قومی را به اصلی مؤمن ساخت و
نه می توان ایمان آنها را از آنها گرفت .
ما خود شیعه هستیم
و افتخار پیروی اهل البیت علیهم السلام را داریم. کوچکترین چیزی حتی یک مستحب و یا
مکروه کوچک را قابل مصالحه نمی دانیم. نه توقع کسی را در این زمینه می پذیریم و نه
از دیگران انتظار داریم که به نام مصلحت و به خاطر اتحاد اسلامی از یک اصل از اصول
خود دست بردارند. آنچه ما انتظار و آرزو داریم این است که محیط حسن تفاهم به وجود آید
تا ما که از خود اصول و فروع داریم، فقه و حدیث و کلام و فلسفه و تفسیر و ادبیات داریم
بتوانیم کالای خود را به عنوان بهترین کالا عرضه بداریم تا شیعه بیش از این در حال
انزوا بسر نبرد و بازارهای مهم جهان اسلامی به روی کالای نفیس معارف اسلامی شیعی بسته
نباشد.
اخذ مشترکات اسلامی
و طرد مختصات هر فرقه ای نوعی خرق اجماع مرکّب است و محصول آن چیزی است که قطعاً غیر
از اسلام واقعی است، زیرا بالاخره مختصات یکی ار فرق جزء متن اسلام است و اسلام مجرد
از همه این مشخصات و ممیزات و مختصات وجود ندارد.
گذشته از همه اینها،
طراحان فکر عالی اتحاد اسلامی که در عصر ما مرحوم آیت الله العظمی بروجردی قدس الله
سره در شیعه و علامه شیخ عبدالمجید سلیم و علامه شیخ محمود شلتوت در اهل تسنن در رأس
آن قرار داشتند، چنان طرحی را در نظر نداشتند. آنچه آن بزرگان در نظر داشتند این بود
که فرقه های اسلامی در عین اختلافاتی که در کلام و فقه و غیره با هم دارند به واسطه
مشترکات بیشتری که در میان آنها هست می توانند در مقابل دشمنان خطرناک اسلام دست برادری
بدهند و جبهه واحدی تشکیل دهند. این بزرگان هرگز در صدد طرح وحدت مذهبی تحت عنوان وحدت
اسلامی که هیچ گاه عملی نیست نبودند.
در اصطلاحات معمولی
عرف، فرق است میان حزب واحد و جبهه واحد . وحدت حزبی ایجاب می کند که افراد از نظر
فکر و ایدئولوژی و راه و روش و بالاخره همة خصوصیات فکری به استثنای مسائل شخصی یک
رنگ و یک جهت باشند. اما معنی وحدت جبهه این است که احزاب و دسته جات مختلف در عین
اختلاف در مسلک و ایدئولوژی و راه و روش، به واسطة مشترکاتی که میان آها هست در مقابل
دشمن مشترک در یک صف جبهه بندی کنند. و بدیهی است که صف واحد در برابر دشمن تشکیل دادن
با اصرار در دفاع از مسلک خود و انتقاد از مسلکهای برادر و اخوت سایر برادران هم جبهه
به مسلک خود به هیچ وجه منافات ندارد.
آنچه مخصوصاً مرحوم
آیت الله العظمی بروجردی بدان می اندیشید این بود که زمینه را برای پخش و انتشار معارف
اهل البیت در میان برادران اهل سنت فراهم کند و معتقد بود که این کار جز با ایجاد حسن
تفاهم امکان پذیر نیست. توفیقی که آن مرحوم در طبع برخی کتب فقهی شیعه در مصر به دست
خود مصریان در اثر حسن تفاهمی که به وجود آورده بود کسب کرد از مهمترین موفقیتهای علمای
شیعه است. جَزاهُ اللهُ عَنِ الاِسلامِ وَ المُسلِمینَ خَیْرَ الْجَزاء.
به هرحال طرفداری
از تز «اتحاد اسلامی» ایجاب نمی کند که در گفتن حقایق کوتاهی شود. آنچه نباید صورت
گیرد کارهایی است که احساسات و تعصبات و کینه های مخالف را برمی انگیزد اما بحث علمی
سروکارش با عقل و منطق است نه عواطف و احساسات.
خوشبختانه در عصر
ما محققان بسیاری در شیعه پیدا شده اند که از همین روش پسندیده پیروی می کنند. در رأس
همة آنها علامة جلیل آیت الله سید شرف الدین عاملی، و علامة کبیر آیت الله شیخ محمد
حسین کاشف الغطاء و علامه بزرگوار آیت الله شیخ عبدالحسین امینی مؤلف کتاب شریف الغدیر
را باید نام برد.
سیرة متروک و
فراموش شدة شخص مولای متقیان علی علیه السلام، قولاً و عملاً، که از تاریخ زندگی آن
حضرت پیداست بهترین درس آموزنده در این زمینه است.
علی علیه السلام
از اظهار و مطالبه حق خود و شکایت از ربایندگان آن خودداری نکرد، با کمال صراحت ابراز
داشت و علاقه به اتحاد اسلامی را مانع آن قرار نداد. خطبه های فراوانی در نهج البلاغه
شاهد این مدعاست. در عین حال این تظلمها موجب نشد که از صف جماعت مسلمین در مقابل بیگانگان
خارج شود. در جمعه و جماعت شرکت می کرد، سهم خویش را از غنائم جنگی آن زمان دریافت
می کرد، از ارشاد خلفا دریغ نمی نمود، طرف شور قرار می گرفت و ناصحانه نظر می داد.
در جنگ مسلمین
با ایرانیان که خلیفة وقت مایل است خودش شخصاً شرکت نماید علی پاسخ می دهد: خیر شرکت
نکن، زیرا تا تو در مدینه هستی دشمن فکر می کند فرضاً سپاهِ میدانِ جنگ را از بین ببرد
از مرکز مدد می رسد ولی اگر شخصاً به میدان نبرد بروی خواهند گفت: «هذا اَصْلُ الْعَرَبِ»
ریشه و بن عرب این است. نیروهای خود را متمرکز می کنند تا تو را از بین ببرند و اگر
تو را از بین ببرند با روحیة قویتر به نبرد مسلمانان خواهند پرداخت.
علی در عمل نیز
همین روش را دارد. از طرفی شخصاً هیچ پُستی را از هیچ یک از خلفا نمی پذیرد، نه فرماندهی
جنگ و نه حکومت یک استان و نه امارة الحاج و نه یک چیز دیگر از این قبیل را؛ زیرا قبول
یکی از این پستها به معنی صرف نظر کردن او از حق مسلم خویش است و به عبارت دیگر کاری
بیش از همکاری و همگامی و حفظ وحدت اسلامی است. اما در عین حال که خود پُستی نمی پذیرفت
مانع نزدیکان و خویشاوندان و یارانش در قبول آن پستها نمی گشت، زیرا قبول آنها صرفاً
همکاری و همگامی است و به هیچ وجه امضای خلافت تلقی نمی شود.
سیرة علی در این
زمینه خیلی دقیق است و نشانة متفانی بودن آن حضرت در راه هدفهای اسلامی است. در حالی
که دیگران می بریدند او وصل می کرد، آنها پاره می کردند و او می دوخت.
ابوسفیان فرصت
را مغتنم شمرد خواست از نارضایی او استفاده کند و انتقام خویش را به صورت خیرخواهی
و احترام به وصیت پیغمبر به وسیلة وصیّ پیغمبر از پیغمبر بگیرد، اما قلب علی آگاهتر
از این بود که گول ابوسفیانها را بخورد، دست رد بر سینه اش زد و او را از خود راند.
در هر زمانی ابوسفیانها
و حی بن اخطب ها در کارند. در عصر ما انگشت حی بن اخطب ها در بسیاری از جریانات نمایان
است. بر مسلمین و بالاخص شیعیان و موالیان علی علیه السلام است که سیرت و سنت آن حضرت
را در این زمینه نصب العین خویش قرار دهند و فریب ابوسفیانها و حی بن اخطب ها را نخورند.»
با مفهومی که از
بیان استاد مطهری از «وحدت اسلامی» دریافتیم و آن اینکه مقصود از وحدت اسلامی، وحدت
مذهبی فرقه های مختلف اسلامی نیست بلکه هر فرقه ای می تواند و باید بر اصول خود پافشاری
کند و در عین حال براساس مشترکات فراوان با سایر فرقه ها با آنها متحد باشد و جبهة
واحدی را در مقابل دشمنان اسلام پدید آورند، می یابیم که اتحاد اسلامی یک خیال و رؤیای
غیرعملی نیست، اندکی تلاش و تیزهوشی در برابر نقشه های تفرقه افکنی دشمن ما را به این
مقصود می رساند. امید است با تحقق کامل این هدف مقدس، شاهد عظمت و اقتدار جهان اسلام
باشیم.
http://www.lakzaee.com/index.php?option=com_content&task=view&id=1600&Itemid=60