من به عنوان یک فرد مسئول به مسئولیت الهی، به رهبرای عظیم الشأن نهضت اسلامی که برای همه شان احترام فراوان قائلم، هشدار می دهم و بین خود و خدای متعال اتمام حجت می کنم که نفوذ و نشر اندیشه های بیگانه به نام اندیشه اسلامی و با مارک اسلامی اعم از آنکه از روی سوء نیت و یا عدم سوء نیت صورت گیرد، خطری است که کیان اسلام را تهدید می کند.

استاد شهید مرتضی مطهری (ره) به عنوان یکی از شخصیت های تأثیرگذار در تئوریپردازی مبانی انقلاب اسلامی توانست در طول عمر پربرکت خود به ویژه پس از پیروزی انقلاب اسلامی و آن هم در مدت کوتاه عمر خود در دوران پس از انقلاب ضمن تشریح مبانی عقلی و نقلی حکومت اسلامی و ولایت فقیه در قالب سخنرانی، مناظره و یادداشت نقش بزرگی را در شکل گیری مبانی تئوریک انقلاب اسلامی ایفا نماید.

بررسی ماهیت و مفهوم انقلاب اسلامی و به خصوص «جمهوری اسلامی» و پاسخ به شبهات مربوط به آن ها و نیز سخن گفتن از آینده انقلاب اسلامی ایران و آسیب شناسی آن از جمله مباحثی است که استاد با دوراندیشی خاص خود به درستی به آن ها پرداخته بودند.

این مقاله به بازخوانی نظرات استاد مطهری پیرامون ماهیت انقلاب اسلامی، راهکارهای حفظ و تداوم آن و آسیب شناسی این نهضت اسلامی می پردازد.

استاد شهید مرتضی مطهری (ره) انقلاب را از مقوله عصیان و طغیان علیه وضع موجود میدانند، تا اوضاع دگرگون شده و وضع مطلوب حاصل شود. لذا ریشه انقلاب را به طور کلی در دو چیزی میدانند: یکی نارضایتی و خشم از وضع موجود و دیگر آرمان یک وضع مطلوب. (۱)

استاد مطهری در بیان تفاوت انقلاب در جامعه با اصلاح، انقلاب را دگرگون کننده بنیادهای جامعه می داند ولی اصلاح را تغییر بهبود در وضع جامعه قلمداد می کند بدون آنکه در بنیان های آن تغییری صورت پذیرد. از طرفی استاد یکی از ویژگی های بسیار شاخص انقلاب را ویژگی مردمی بودن آن می داند که آن را از کودتا متمایز می سازد.

● ماهیت انقلاب اسلامی ایران 

شهید آیتالله مطهری در مقام تطبیق دیدگاه های مطرح در مورد ماهیت انقلاب ها، در جهان با انقلاب اسلامی ایران قائل به وجود دو دسته کلی از دیدگاه ها هستند. در یک تقسیم بندی کلی می توان گفت که عده ای انقلاب اسلامی ایران را دارای ماهیتی تک ساحتی میدانند و عده ای دیگر آن را ناشی از دخالت عوامل متعدد و گوناگون میدانند.

انواع تفاسیر مارکسیستی از انقلاب اسلامی که گاه با تفاسیر دینی نیز همراه است از نوع دسته اول می باشند. به عنوان مثال مارکسیستها به حکم آیه «و نرید ان نمن علی الذین استضعفوا فی الارض و نجعلم ائمه و نجعلهم الوارثین» (۲) فلسفه تحولات تاریخ اسلام را بر اساس ایجاد نظام دو قطبی از فقیر و غنی در جامعه تفسیر می نماید که انقلاب اسلامی را یکی از مصادیق آن میدانند. انواع تفاسیر آزادی خواهانه و یا معنوی صرف از انقلاب اسلامی از دیگر مصادیق تفسیر تک ساحتی از انقلاب اسلامی هستند که به نقش عوامل دیگر معتقد نیستند.(۳)

دسته دوم آن هایی هستند که انقلاب اسلامی ایران را نهضتی تک عاملی نمی دانند آن ها معتقدند که انقلاب اسلامی ایران نهضتی شاخص و متمایز از سایر انقلاب هاست زیرا در سایر انقلاب ها ما این ویژگی را سراغ نداریم که مجموعه چند عامل با هم در آن ها مشارکت داشته باشند و توانسته باشند دوش به دوش یکدیگر حرکت نمایند.

استاد شهید مرتضی مطهری در این زمینه می فرمایند:

«در دنیا ما انقلابی نداریم که این سه عامل در آن دوش به دوش یکدیگر حرکت کرده باشند. ما نهضت های سیاسی داریم ولی طبقاتی نبوده، طبقاتی داریم سیاسی نبوده یا اگر هر دوی این ها بوده مذهبی و معنوی نبوده. به هر حال در این که این انقلاب برخی خصلت های مخصوص به خود دارد شکی و بحثی نیست» (۴)

استاد مطهری انقلاب اسلامی ایران را به دلیل ماهیت اسلامی داشتن آن مشابه انقلاب صدر اسلام می داند.انقلابی که پیامبر اعظم (ص) با آغاز بعثت خود آن را رهبری نمودند، انقلابی که در مدتی کوتاه توانست آرمان های خود را به سراسر عرضه نماید. استاد می فرمایند که انقلاب صدر اسلام نیز از آنگونه انقلاب ها بود که در آن ابعاد مختلفی مطرح است. انقلاب صدر اسلام که یک انقلاب معنوی و سیاسی بود، در عین حال مادی و اقتصادی نیز بود و نیز انقلابی آزادیخواهانه و عدالت خواهانه.

البته استاد می فرمایند که در انقلاب صدر اسلام ابعاد مختلف سیاسی، اجتماعی و فرهنگی بیرون از ماهیت اسلامی آن نیست و عدالت ، آزادی و معنویت در کنار هم در این انقلاب و آن هم تحت تأثیر تعالیم اسلام در این انقلاب دخیل بود. لذا استاد راز موفقیت نهضت اسلامی مردم ایران به رهبری امام خمینی (س) را در این می داند که در انقلاب همه عوامل سیاسی، اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی رنگ اسلامی به خود گرفت و لذا توانست هم سو با هم نهضت را به پیروزی برسانند.

با مطرح شدن بحث شباهت انقلاب اسلامی ایران و الگوپذیری آن از انقلاب صدر اسلام که توسط رسول اکرم (ص) صورت گرفت، استاد مطهری (ره) با استفاده از حوادث تاریخی آن زمان به بحث آسیبشناسی انقلاب اسلامی ایران می پردازند.

در این زمینه استاد با مطرح کردن این مسأله که انقلاب ایجاد کردن از انقلاب نگه داشتن آسان تر است میگویند که زمانی که کشور در حال کوبیدن دشمن بیرونی است، دارای قوت و قدرت و نشاط است واز نظر داخلی نیز همه به صورت متحد هستند تا با دشمن مشترک مقابله کنند اما با آشکار شدن علائم پیروزی و استقرار آن، وحدت و یکپارچگی اولیه و انگیزه های انقلابی به تدریخ کم رنگ می شود. استاد با مقایسه وضعیت ایران در آغاز پیروزی انقلاب اسلایم ایران با اوضاع ایام آخر عمر پیامبر اعظم (ص) که حالت تثبیت شدن اسلام را بود میگویند که در آن زمان آیه نازل شد که : «الیوم یئس الذین کفروا عن دینکم فلا تخشوهم واخشون» (۵) که می فرماید حالا که بر دشمن بیرونی پیروز شده اید، دیگر از او ترس نداشته باشید ولی ترس داشته باشید آن هم ترس از خدا برای آنکه آن آرمان های اولیه خود را فراموش کنید و در نتیجه آن نهضت رو به گمراهی برود.

میدانیم که با رحلت پیامبر اکرم اسلام (ص) مسلمانان به دلیل عمل نکردن به فرمایشات و وصایای قرآن و پیامبر (ص) به جز اندکی که راه صحیح را یافتند، از اسلام راستین فاصله گرفتند و لذا حاکمانی غیرعادل بر آنان مسلط شدند تا اینکه این جریان در اواخر حکومت عثمانی خلیفه سوم منجر به انقلاب و قیام مردم علیه او و کشته شدنش منجر شد،که این بروز این روند پس از رحلت پیامبر اکرم (ص) را می توان در عدم توجه به آیه شریفه فوق دانست لذا استاد مطهری در بحث آسیب شناسی انقلاب اسلامی در ایران پافشاری بر آرمان ها و حفظ روحیه انقلابی و توجه به دستورات رهبر انقلاب را عامل حفظ و تداوم راه انقلاب میدانند.

● عوامل تداوم انقلاب اسلامی

با نگاهی به مباحث آسیبشناسانه در آثار استاد مطهری می بینیم که چندین عامل را در تداوم راه انقلاب اسلامی مهم می دانستند که بدین ترتیب از نظرتان می گذرد.

۱) تداوم عدالت خواهی: استاد معتقدند که از آنجایی که عدالت از اصول مهم در اسلام می باشد و انقلاب اسلامی ماهیتا عدالتخواهانه بوده لذا در راه تداوم راه انقلاب اسلامی باید توده مردم مستضعف جامعه طعم عدالت حقیقی اسلامی را بچشند و الا اگر عدالت فراموش شود، انقلاب شکست می خورد.

۲) حفظ استقلال مکتبی: استاد شهید مطهری (ره) یکی دیگر از عوامل تداوم انقلاب اسلامی را حفظ اسلام راستین و عرضه آ» به سراسر دنیا می داند. پیراستن ایدئولوژی اسلامی از پیرایه ها و گرایش های التقاطی می تواند ضمن آشنایی دنیا با این ایدئولوژی موجب گرایش آنها به اسلام می شود.

۳) توجه به آزادیهای به شکل معقول: یکی از انتقادات مهمی که انقلابیون مسلمان در ایران به حکومت طاغوت پهلوی وارد وارد می کردند محدود کردن آزادی های فردی بود که خون هر انسان آزادیخواهی را به جوش می آورد، لذا استاد میگویند که جمهوری اسلامی نباید به هیچ وجه آزادی های معقول را که در چارچوب اصول اسلامی می باشد محدود نماید.

۴)حفظ جایگاه و استقلال روحانیت: استاد مطهری دلیل این مسأله را که روحانیت شیعه توانسته انقلاب ها را رهبری نماید، مسأله استقلال روحانیت از دستگاه های دولتی و غیردولتی می باشد. متفکر شهید آیت الله مطهری (ره) معتقدند که با پیروزی انقلاب اسلامی روحانیت شیعه باید رد همان جایگاه خود باقی بماند و دولت را ارشاد و مراقبت نماید. دایره امر به معروف و نهی از منکر زیر نظر روحانیت از دیگر نهادهایی است که استاد در زمان خود به دنبال شکلگیری آن بود تا این نهاد مستقل از دستگاه حکومت بتواند زمام امر به معروف و نهی از منکر و در حقیقت ارشاد و هدایت مردم را به عهده بگیرد.

● آفات انقلاب کدامند؟

تعبیر استاد مطهری از آفات انقلاب در کتاب نهضت های اسلامی صد ساله اخیر تحت عنوان آفات نهضت بیان شده است. استاد در این کتاب می گوید: «نهضت ها مانند هم پدیده های دیگر ممکن است دچار آفتزدگی شود، وظیفه رهبری نهضت است که پیشگیری کند و اگر احیانا آفت نفوذ کرد با وسایلی که در اختیار دارد یا باید در اختیار بگیرد آفتزدایی نماید» (۶)

شهید مطهری چند نمونه از آفت هایی را که ممکن است یک نهضت انقلابی به آن ها دچار شود را ذکر می نماید.

۱) ناتمام ماندن نهضت

استاد مطهری یکی از آفات مهم نهضت ها را عدم تحقق اهداف و آرمان های نهایی آن ها ذکر می کند و این مشکل را ناشی از نقص در رهبری می داند. او می گوید که در صد سال اخیر نهضت هایی را که روحانیت آن ها را رهبری کرده دارای یک نقیصه بوده اند و آن این است که تا مرحله پیروزی پیش رفته اند ولی پس از آن راه خود را ادامه نداده اند. لذا استاد نگران وقوع چنین مشکلی برای نهضت اسلامی مردم ایران است.

۲) نفوذ اندیشه های بیگانه

هنگامی که یک نهضت اوج می گیرد و دشمن مشاهده می نماید که توان مقابله و مهار آن را ندارد سعی می کند تا روح مکتب را تغییر دهد و جهت آن را در مورد انقلاب اسلامی ایران که در کنار خود جریان ها و مکاتب گوناگون مارکسیستی و ماتریالیستی را که بعضا با مارک اسلامی هم عرضه می شوند مشاهده می نماید را بسیار زیاد می داند و نسبت به آن هشدار می دهد. او در کتاب نهضت های اسلامی در صد سال اخیر می گوید: «من به عنوان یک فرد مسئول به مسئولیت الهی، به رهبرای عظیم الشأن نهضت اسلامی که برای همه شان احترام فراوان قائلم، هشدار می دهم و بین خود و خدای متعال اتمام حجت می کنم که نفوذ و نشر اندیشه های بیگانه به نام اندیشه اسلامی و با مارک اسلامی اعم از آنکه از روی سوء نیت و یا عدم سوء نیت صورت گیرد، خطری است که کیان اسلام را تهدید می کند».(۷)

۳) رخنه فرصت طلبان

افراد فرصت طلب و دشمنان دوست نما در هنگامه اوجگیری نهضت ها معمولا با همرنگ کردن خود با توده مردم در صدد دستیابی به اهداف خود هستند که همانا انحراف نهضت از مسیر اصلی خود است. استاد مطهری با بهره گیری از تجربه مشروطیت ، غفلت رهبران نهضت و پیروان آنان را عامل رخنه فرصت طلبان می داند و به رهبران انقلاب توصیه می کند که در تمام مراحل انقلاب هشیارانه به راه خود ادامه دهند.

۴) ابهام طرح های آینده:

از دیگر آفاتی که ممکن است نهضت ها با ابتلا به آن ها از ادامه راه خود باز بمانند از نظر استاد، آن است که بعد از پیروزی نهضت، هیچ گونه طرح مشخص و مدونی برای اداره جامعه و رفع مشکلات نداشته باشند استاد مطهری (ره) معتقد است که روحانیت و رهبران انقلاب اسلامی باید با بهره گیری از فرهنگ غنی اسلام طرح های آینده نهضت را مشخص نمایند.

۵) تجددگرایی افراطی

استاد شهید مرتضی مطهری یکی دیگر از آفات نهضت اسلامی را افراط و تفریط در نهضت ها می داند و منش اعتدال را برای مردم و رهبران نهضت ها توصیه می نماید. نگرانی استاد آن است که سلیقه ها و مدهای زمانه بر معیارهای صحیح تصمیمگیری و زندگی مردم غلبه کند در واقع استاد تجددگرایی افراطی را آراستن اسلام به آنچه از اسلام نیست و پیراستن آن از آنچه اسلام حقیقی است می داند و لذا رنگ زمانه را پذیرفتن را آفتی برای نهضت اسلامی می داند.(۸)

پی نوشت ها:

1 مرتضی مطهری ، آینده انقلاب اسلامی ایران ، ص 59

2 قصص /5.

3 همان ، صص 6766

4 همان ، ص 67

5 مائده / 3.

6 مرتضی مطهری ، نهضت های اسلامی در صد ساله اخیر ، ص87

7 همان ، ص89

8 همان ، صص 9291