ریشه ی مهدویت یا با نظر استاد اندیشه ی پیروزی نهایی از قرآن کریم استخراج شده است و از اصل «حرمت یأس از روح ا...» تبعیت می کند و تحت عنوان «انتظار فرج یا عدم یاس از روح ا...» در باب یک عنایت عمومی و بشری و قطعی مورد بحث قرار می گیرد.

به نظر شهید: «آرمان قیام و انقلاب مهدی (ع) یک فلسفه ی بزرگ اجتماعی، اسلامی است. این آرمان بزرگ، گذشته از اینکه الهام بخش ایده و راهگشا به سوی آینده است، آیینه ی بسیار مناسبی است برای شناخت آرمان های اسلامی. این نوید، ارکان و عناصر مختلفی دارد که برخی فلسفی و جهانی است و جزئی از جهان بینی اسلامی است، برخی فرهنگی و تربیتی است، برخی سیاسی است، برخی اقتصادی است، برخی اجتماعی است و برخی انسانی یا انسانی - طبیعی است ...»

از نظر استاد دو گونه انتظار وجود دارد: انتظار سازنده و انتظار فلج کننده و ایشان قبل از بحث مختصر راجع به این دو مفهوم، درباره شخصیت جامعه و دیدگاه قرآن مطالبی عرض کرده اند:

«... تاریخ آن گاه فلسفه دارد و آنگاه تحت ضابطه و قاعده کلی درمی آید و آنگاه موضوع تفکر و مایه ی تذکر و آیینه ی عبرت و قابل درس آموزی است که جامعه، از خود طبیعت و شخصیت داشته باشد، و گرنه جز زندگی افراد چیزی وجود ندارد و اگر درس و عبرتی باشد درس های فردی از زندگی افراد است ...»

به نظر ایشان قرآن، گاهی رو به زندگی فردی افراد و عبرت آموزی آن دارد، گاهی اوقات نیز جنبه ی اجتماعی و گروهی مسائل را در نظر می گیرد؛ «... از این رو در عین آنکه تاریخ با یک سلسله نوامیس قطعی و لایتخلف اداره می شود. نقش انسان و آزادی و اختیار او به هیچ وجه محو نمی گردد ...»

وقتی جامعه شخصیت داشته باشد پس باید تکامل هم در کار باشد استاد مطهری دو شیوه مختلف برای تکامل تاریخ معرفی می کنند که یکی از آن ها (ابزاری دیالکتیکی) می باشد و دیگری (بینش انسانی و فطری) می باشد: «... برحسب هر یک از این دو طرز تفکر «انتظار بزرگ» شکل و صورت و بلکه ماهیت خاص پیدا می کند ...». خلاصه ای از بینش «دیالکتیکی» بصورت زیر بیان شده است: «اولا طبیعت در حکومت و تکاپوی دائم است... ثانیاً هر جزء از اجزای طبیعت تحت سایر اجزای طبیعت است... ثالثاً حرکت از تضاد ناشی می شود... رابعاً، جدال درونی اشیاء رو به تزاید است ...» و مخلص کلام اینکه تاریخ ماهیت و طبیعت مادی داشته و وجود دیالکتیکی دارد.

با وجود تضادها میان اجزای طبیعت؛ در دورن هر جزء نیز تضاد وجود دارد که در نهایت این تضادها منجر به پیروزی نهایی نیروهای در حال رشد می گردد. نو و کهنه در اصل بالا مفهوم نسلی ندارد. نو و کهنه یعنی روشنفکری و تاریک اندیش: «... طبقه مرفّه و برخوردار الزاماً تاریک اندیش و گذشته گرا و سنت گرا و دارای تفکر محافظه کارانه است. و طبقه ی رنجبر و زحمتکش جبراً روشنفکر و دارای تفکر انقلابی و آینده گر است ...»

از نظر استاد در این بینش تنها راه تبدیل و تحول در تاریخ کشمکش درونی اضداد است که یک ضد با ضد خود مقابله می کند؛ یعنی هر چیز که شکاف ها و نارضایتی ها را توسعه دهد موجب تسریع تحول جامعه از مرحله ای به مرحله ی عادی تر است.

بینش بعدی، بینش انسانی یا فطری است که درست نقطه ی مقابل بینش ابزاری است: «... این بینش به انسان و ارزش های انسانی، چه در فرد چه در جامعه اصالت می دهد ...»

«... بینش ابزاری بر اساس این طرز فکر است که انسان در آغاز پیدایش یک ماده ی خام است... نه شخصیت بالفعل دارد و نه شخصیت بالقوه... شبیه یک نوار خالی است که هر چه در او ضبط شود از نظر ذات نوار، بی تفاوت است ...»

«... از نظر بینش انسانی هر چند انسان در آغاز پیدایش شخصیت انسانی بالفعل ندارد ولی بذر یک سلسله بینش ها و یک سلسله گرایش ها در نهاد او نهفته است ...»

طبق این نظریه همیشه هم محرومان، پیشبرنده ی نهضت ها نیستند. وجود دارند افرادی هم از طبقات مرفّه برخوردار که خنجر خویش را در قلب نظام حاکم فرو برده اند و در نتیجه: «نیروهای پیشبرنده و تکامل بخش، ماهیت طبقاتی نداشته و به صورت صف آرایی میان نو و کهنه (نظریه ابزاری) نبوده است. به نظر استاد سیر نبردهای انسان به سوی نزدیک شدن به مرحله ی انسان ایده آل و جامعه ایده آل است که نهایتاً تشکیل حکومت کامل ارزش های انسانی (حکومت مهدی در تعبیرات اسلامی) را در پی دارد.

دو بینش ذکر شده ناشی از دو نوع تلقی از انسان و هویت واقعی اوست. اما قرآن چه می گوید؟ تفسیر قرآن از تاریخ چیست؟ «از نظر قرآن کریم، از آغاز جهان همواره نبردی پیگیر میان گروه اهل حق و اهل باطل ... بر پا بوده: هر فرعونی موسایی در برابر خود داشته».

اما مشخصات یک انتظار بزرگ چیست؟

از نظر شهید بزرگوار استاد مطهری مشخصات یک انتظار بزرگ عبارت است از:

1) خوش بینی به آینده بشریت.

2) پیروزی نهایی صلاح و تقوا و صلح و عدالت و آزادی و صداقت بر زور و استکبار و استبداد و ظلم و اختناق و جدل.

3) حکومت جهانی واحد.

4) عمران تمام زمین در حدی که نقطه ی خراب و آباد نشده باقی نماند.

5) بلوغ بشریت به خرمندی کامل و پیروی از فکر و ایدئولوژی و آزادی از اسارت شرایط طبیعی و اجتماعی و غرائز حیوانی.

6) حداکثر بهره گیری از مواهب زمین.

7) برقراری مساوات کامل میان انسان ها در امر ثروت.

8) منتفی شدن کامل مفاسد اخلاقی از قبیل زنا، ربا، شرب خمر، خیانت، دزدی، آدمکشی و ... و خالی شدن روان ها از عقده ها و کینه ها.

9) منتفی شدن جنگ و برقراری صلح و صفا (تعاون).

10) سازگاری انسانی و طبیعت.

بیان شد که دو نوع انتظار داریم و نهایتاً این دو نوع برداشت، از دو نوع بینش درباره ی تحولات تاریخی ناشی می شود.

1) انتظار ویرانگر: برخی فکر می کنند زمانی که امام زمان (ع) ظهور می کند، کل زمین را فساد فراگرفته است و بلکه باید بیشتر هم ظلم باشد تا زمینه های ظهور فراهم شود و اگر خود هم گناهکار نباشند، در عمق باور و اندیشه از اعمال گناهکاران و عاملان فساد راضی هستند. به قول استاد: «... اینجاست که گناه، هم فال است و هم تماشا. هم لذت و کامجویی است و هم کمک به انقلاب مقدس نهایی. اینجاست که این شعر مصداق واقعی خود را می یابد: «در دل دوست به هر حیله رهی باید کرد طاعت از دست نیاید گنهی باید کرد»

2) انتظار سازنده: در هر جای قرآن هم که تفحص کنید وقتی درباره انتظار و حکومت مهدوی صحبت شده است، آمده که کار شقی و سعی هر دو به بی نهایت می رسد شاید تعداد این گروه زبده کم باشد ولی از لحاظ کیفیت در حد بالایی قرار دارند. در واقع می توان این طور بیان کرد که مبارزات اهل حق و باطل ادامه داشته و دارد و خواهد داشت و قیان مهدی (عج) آخرین حلقه از مجموع حلقات مبارزات حق و باطل است.

«... ظهور مهدی موعود (ع) منّتی است بر مستضعفان و خوار شمردگان و وسیله ای است برای پیشوا و مقتدا شدن آنان و مقدمه ای است برای وراثت آن ها (قصص/59) ...»

«... ظهور مهدی (ع) تحقق بخش وعده ای است که خداوند متعال از قدیم ترین زمان ها در کتب آسمانی به صالحان و متقیان وعده داده (انبیاء/ 105) و (اعراف/ 128) ...»