• ? مقدمه:

در طول تاریخ درخشان اسلام عالمان و اندیشمندان بزرگواری ظهور کرده اند که در راستای تفکّر ناب پیامبر اعظم حضرت محمد بن عبدالله (صلَّی الله علیه و آله و سلم) حرکت کرده و به دفاع از مقام و منزلت زن مسلمان پرداخته و شخصیت عالی زن را از پس غبار کج فکری، بدعت و دروغ ها به شایستگی به منصه ی ظهور رسانده اند، تا زن مسلمان بداند اسوه های راست قامتی همچون خدیجه و فاطمه (سلام الله علیها) را دارد و در آن صراط مستقیم هدایت گام بردارد...
یکی از شخصیت های معاصر، که پرچمدار نهضت بازگرداندن شخصیت انسانی زن مسلمان به او بوده و با تألیف کتب، مقالات و
...................................................................... ص 82 ......................................................................

• سخنرانی های متعدّد به فرهنگ سازی، پرداخته است، شهید بزرگوار استاد مرتضی مطهری (رحمة الله علیه) می باشد.

افسوس که دست نابکاران این سرمایه گرانقدر که می توانست ثمراتی افزون بر آنچه در بوستان آگاهی و دانایی او به جای مانده برای بشریت به ارمغان آورد را از دامن اسلام و امت مسلمان ربود. اینک نگارنده بخشی از نظریات این شهید بزرگوار را پیرامون موضوع مورد بحث به خوانندگان عزیز عرضه می دارد.
? نقش زن در جوامع مختلف:
نقش زن در جامعه بشری همواره موضوع مورد بحث دانشمندان علوم انسانی در طول تاریخ بوده است. نوع برداشت این دانشمندان از تأثیرگذاری حضور موجودی به نام انسان مؤنث در عرصه های مختلف اجتماعی و از جمله خانواده، در تمدّن کهن تا اجتماعات مدرن امروز، رابطه ی مستقیم با نوع نگرش کسانی داشته است که هر یک بر اساس معیارهای زمان خود به طرح فرضیه و سپس نظریه و آنگاه به صورت قانون رخ نموده است. بدون تردید در فرآیند شناسایی مخلوقی از جنس زن تصوّرات و تطوّرات ذهنی مبتنی بر قواعد زیست محیطی، جنگ های قومی و قبیله ای، شکاف طبقاتی، حکومت ها، خرافه پرستی و عقاید مذهبی در ارایه ی نظریه ها نقش ایفا کرده است. لکن تاریخ تمدّن ها نشان می دهد آنجا که نظریه پردازان تنها با تکیه بر یافته و بافته های ذهن خود در گذر زمان به قضاوت نشسته اند قادر به کشف حقیقت موجود دو جنسیتی یعنی انسان نشده اند و به بیراهه رفته اند ولی آنجا که اهل دانش و معرفت در فرآیند این واکاوی به سراغ وحی و فلسفه ارسال رُسل رفته اند توانسته اند در شناخت و معرفی انسان و از جمله جنس مؤنث آن به توفیقاتی منطقی و عقلایی نایل آیند.[1]
? حقوق خانوادگی زن از نظر اسلام
استاد که همواره در تمام گفته ها و نوشته های خود اصل اعتدال و منطق را رعایت نموده است، در تحلیل موضوع مربوط به حقوق زن در حوزه های گوناگون با پرهیز از افراط و تفریط، نقطه نظرات بسیاری ر
...................................................................... ص 83 ......................................................................

• به بوته ی نقد آورده و سپس نتیجه گیری نموده است. او در فرازی از آثار خود با انتقاد از کسانی که درباره ی حقوق خانوادگی زن از نظر اسلام شبهه ایجاد می کنند و می گویند:«در بعضی موارد در اسلام به زن ظلم شده است»، می نویسد: « اسلام در مورد حقوق خانوادگی زن و مرد فلسفه خاصی دارد که با آنچه در 14 قرن پیش می گذشته و با آنچه در جهان امروز می گذرد مغایرت دارد. اسلام برای زن و مرد در همه ی موارد یک نوع حقوق و یک نوع وظیفه و یک نوع مجازات قایل نشده است. پاره ای از حقوق و تکالیف و مجازات ها را برای مرد مناسب تر دانسته و پاره ای از آنها را برای زن و در نتیجه در مواردی برای زن و مرد وضع مشابه و در موارد دیگر وضع نامشابهی در نظر گرفته است. ایشان می افزاید « کمیت غیر از کیفیت است، برابری غیر از یکنواختی است. آنچه مُسلّم است این است که اسلام حقوق یک جور و یکنواختی برای زن و مرد قایل نشده است. ولی اسلام هرگز امتیاز و ترجیح حقوقی برای مردان نسبت به زنان قائل نیست. اسلام اصل مساوات انسان ها را در باره زن و مرد رعایت کرده است. اسلام با تساوی حقوق زن و مرد مخالف نیست، با تشابه حقوق آنها مخالف است» وی در جای دیگر می فرماید « اگر بخواهیم ببینیم نظر قرآن درباره ی خلقت زن و مرد چیست لازم است به مسأله ی سرشت زن و مرد که در سایر کتب مذهبی نیز مطرح است توّجه کنیم. قرآن نیز در این موضوع سکوت نکرده است . باید ببینیم قرآن زن و مرد را یک سرشتی می داند یا دو سرشتی؟»

...................................................................... ص 84 ......................................................................

• و با استناد به این آیه ی شریفه، گفتار خویش را به اثبات می رساند. آنجا که فرموده است: « یا ایها النّاس اتّقوا ربَّکم الَّذی خلقکم من نفس واحدة و خلق منها زوجها و بثّ منهما رجالاً کثیراً و نساءً»[2] یعنی: ای مردم بترسید از پروردگار خود، آن خدایی که همه ی شما را از یک تن بیافرید و همه را از آن جفت خلق کرد و از آن دو تن خلقی بسیار در اطراف عالم از مرد و زن برانگیخت. همچنین استاد، با نفی عقیده خرافی و بی اساس اینکه زن از طرف چپ مرد آفریده شد می نویسد: « در قرآن از آنچه در بعضی از کتب مذهبی هست که زن از مایه ای پست تر از مایه ی مرد آفریده شده و یا اینکه به زن جنبه طفیلی و چپی داده اند و گفته اند که همسر آدم از عضوی از اعضای طرف چپ او آفریده شده، اثر و خبری نیست بنابراین در اسلام نظریه ی تحقیر آمیزی نسبت به زن از لحاظ سرشت و طینت وجود ندارد» متأسفانه در فرهنگ های پیشین و حتّی در بعضی از فرهنگ های کنونی اعم از مدرن و غیر مدرن مرد را موجودی برتر از زن دانسته اند و می دانند؛ البتّه در گذشته این نگاه گزینشی و افراط گرایانه ناشی از عوامل زمان خود و توّهمات حاصل از اندیشه های متحجّر و بسته بود و در عصر ما در برخی جوامع مانند جوامع غربی در قالب های مدرنیته و تحت عنوان آزادی تعریف شده از سوی کمپانی های تجاری و دستگاه های مرُوّج ابتذال و تقویت فرهنگ برهنگی و لاقیدی برای زن در حد ابزار التذاذ و درآمد شهرت و نهایتاً تداوم نسل، ارزش قائلند و لاغیر. به عبارت دیگر زن از دیدگاه غرب به همان معنای قدیمی و پوچ که « زن تنها برای مرد آفریده شده» توصیف می شود. حتّی اگر برای او لایحه کنوانسیون رفع تبعیض از زن و اعلامیه حقوق بشر نوشته شود، امّا در عمل هر دو مفهوم قدیم و جدید یکی است! شهید بزرگوار استاد مطهری در همین خصوص می فرماید:«اسلام با صراحت کامل می گوید هر یک از زن و مرد برای یکدیگر آفریده شده اند. قرآن می گوید«زمین و آسمان، ابر و باد، گیاه و حیوان

...................................................................... ص 85 ......................................................................

• همه برای انسان آفریده شده اند» امّا هرگز نمی گوید زن برای مرد آفریده شده است و سخن خود را به آیه ی شریفه مستند می نماید که می فرماید:«هنّ لباس لکم و انتم لباس لهّن)[3] یعنی: که آنها (زنان) جامه ی عفاف شما و شما نیز لباس عفّت آنها هستید. از دیگر موارد تحقیر زن در خانواده، خصوصاً در زمان جاهلیت استفاده از وی به عنوان ابزار کار و معاش برای مرد بوده است. البتّه نه به صورت داوطلبانه و از سر عشق و محبّت بلکه از روی اجبار و تحکّم است. این در حالی بود که آنچه از دسترنج زن حاصل می شد تنها متعلّق به مرد خانواده و ملک مطلق او محسوب می شد وجود مصادیقی از این گونه رفتار اقتدار گرایانه برخی مردان امروزی به علّت عدم اطلاّع از دستورات اسلامی در این رابطه و عقبه همان فرهنگ منحط گذشته است. به قول استاد قرآن این حق اقتصادی را برای زن تثبیت کرد. جایی که می فرماید:«للرّجال نصیب مما اکتسبوا و للنّساء نصیب مما اکتسبن» یعنی: هر که از مرد و زن از آنچه اکتساب کنند بهره مند شوند.[4]  هر چند باید گفت که در غرب به اصطلاح متمدّن امروزی مدعی حقوق زن هم از این موجود الهی به صورت های مختلف در حوزه اقتصادی بهره برداری سوء می گردد. استاد مطلبی را ازقول ویل دورانت در همین زمینه ذکر می کند. ویل دورانت می گوید:«آنچه دنیای غرب کرد این بود که زن را از بندگی و جان کندن در خانه رهانید و گرفتار بندگی و جان کندن در مغازه و کارخانه کرد. یعنی اروپا غل و زنجیری از دست و پای زن باز کرد و غل و زنجیر دیگری که کمتر از اوّلی نبود به دست و پای او بست. امّا اسلام زن را از بندگی و بردگی مرد در خانه و مزرعه و غیره رهانید و با الزام مرد به تأمین بودجه خانواده ، هر نوع اجبار و الزامی را از دوش زن برای تأمین مخارج خود و خانواده برداشت» شگفت انگیزتر آن که در تاریخ قبل از اسلام می خوانیم که گاه در برخی جوامع آن روز نه تنها حق و حقوق اقتصادی و درآمد حاصل از دسترنج زن را در خانواده به رسمیت نمی شناختند بلکه خود او جنبه کالای مصرفی و موجودی کاملاً بی اراده

...................................................................... ص 86 ......................................................................

• و قابل انتقال به دیگران قلمداد می شد. استاد با ذکر این جمله که در زمان جاهلیت، خویشان، زن شوهر مرده را به ارث می بردند؛ به قسمتی از آیه ی شریفه اشاره می کند که می فرماید:«یا ایها الذّین آمنوا لا یحلّ لکم آن ترثوا النّساء کرهاً و لا تعضلوهنّ لتذهبوا ببعضٍ ما اتیتموهنّ»[5] یعنی: «ای اهل ایمان برای شما حلال نیست که زنان را به اکراه به میراث گیرید و بر آنان سخت گیری مکنید که قسمتی از آنچه مهر آنها کرده اید به جور بگیرید.» اصولاً هدف از آفرینش زن و مرد از نظر قرآن برای آرامش یکدیگر بوده است. در این راستا استاد ضمن اعتراض به کسانی که روابط زن و مرد را بر پایه اصل تنازع بقا تفسیر می کنند می نویسد:

« این افراد گمان کرده اند که مرد به زن همیشه به آن چشم نگاه می کرده و می کند که احیاناً یک جوان عزب به یک زن هر جایی نگاه می کند. یعنی فقط شهوت است که آن دو را به یکدیگر پیوند می دهد در صورتی که پیوندی بالاتر از شهوت است که پایه وحدت زوجین را تشکیل می دهد. آن همان چیزی است که قرآن کریم از آن به نام های مودت و رحمت یاد کرده است.» ایشان این آیه ی شریفه را به داوری می گیرد که می فرماید: «من آیاته ان خلق لکم من انفسکم ازواجاً لتسکنوا الیها و جعل بینکم مودة و رحمة»[6] یعنی: «یکی از الطاف الهی آن است که برای شما از جنس خودتان جفتی بیافرید که در کنار او آرامش یافته و با هم انس گیرید و میان شما رأفت و مهربانی برقرار فرمود.» قرآن کریم حقوق فراوانی را در حیطه های مختلف و از جمله خانواده بر شمرده است.
...................................................................... ص 87 ......................................................................