• یکی از عمیقترین عرصه های انقلاب فرهنگی، بحث تعامل حوزه و دانشگاه و به تعبیری رابطه علم و دین است. به دو دلیل بحث حوزه و دانشگاه برای جمهوری اسلامی یک بحث مهم و درجه اول محسوب می شود؛ یکی اینکه انقلاب ایران، با صبغه اسلامی و به رهبری علمای اسلام به وقوع پیوست و اساس آن بر احیای دیانت در شکلی تازه و روزآمد بود. بدین معنی که ایجاد یک نظام سیاسی مدرن و مبتنی بر آموزه های دینی خودبه خود بحث چگونگی تعامل دو مقوله سنت و مدرنیسم را به میان می کشید و آن را به یکی از بنیادهای اولیه نظام جمهوری اسلامی مبدل می ساخت. دوم آنکه دین و علوم دینی همواره خود را در مواجهه، ارتباط یا همسازی با دستاوردهای جدید علمی می داند و پاسخ گویی به مسائل روز از وظایف نهادهای دینی است. برهمین اساس بود که مقوله ای تحت عنوان روشنفکری دینی در جامعه مطرح گردید و هرگروه، نحله و شخصی از ظن خود به ایفای نقش روشنفکر دینی همت گمارد. اما نکته مورد غفلت اکثر افراد و جریانهای روشنفکری دینی در آن بود که آنها از منظر مدرنیسم و علوم جدید به دین می نگریستند و در حقیقت به نوعی شناخت یا مطالعه علمی از دین روی آوردند. این روش گرچه مورد نیاز و توجیه بود اما حکم حرکت کردن برخلاف جریان آب را داشت. انقلاب اسلامی به وقوع پیوسته بود تا همه دنیا و مسائلش را به مورد نقادی دین ورزانه بگذارد و فرهنگ و تمدن بشری را با معیارهای جاودانه و حکیمانه دین بسنجد و کاستیها و کژیهای مدنیت بشری را به مدد تعالیم آسمانی سامان ببخشد. برهمین اساس بود که متفکر شهید علامه مرتضی مطهری با بهره گیری از احاطه کم نظیر بر علوم اسلامی و انسانی نیروی سومی را در جریان روشنفکری دینی به وجود آورد تا سایه تعالی بر اندیشه علمی و انگیزه های عملی جامعه بیافکند. براساس مبانی نیروی سوم روشنفکری، حیات طیبه و حیات معقول ما را از تن دادن به دستاوردهای ناقص، ناشکیب و گاهی ناهماهنگ مدرنیته بازمی دارد. استاد مطهری برآن است تا از گرایشهای شرقی و غربی یا التقاطی در روشنفکران دینی جلوگیری نماید و خط استواری را به عنوان روشنفکری متدین، که دین، ذره بین اوست، به وجود آورد تا مسائل جامعه و مباحث علوم را با آن بکاود. در مقاله زیر با روشنفکری اصیل دینی و مجاهدات علمی استاد مطهری در شکل گیری این جریان آشنا می شوید.

با مطالعة جامعه شناسانة گروهها و نیروهای اجتماعی، می توان منشا پیدایش اندیشه ها و مسیر روند جریانهای اجتماعی را شناخت و منظرهای تازه ای را در تحولات اجتماعی کشف کرد.
تعلیم و تربیت بستر تحولات، اصلاحات و انقلابها را در جامعه فراهم می کند و زایش فرهنگی بسیار و البته دیریاب دارد. با سیر شکوفایی تاریخی نهاد تعلیم و تربیت به دست روحانیت، پس از چهارده قرن، انقلاب اسلامی ایران بر نهال مکتب امامان به ثمر نشست و ازسوی دیگر در دو سدة اخیر، که شاخه های نهاد تعلیم و تربیت از غرب به ایران رسید و عده ای از میوة آن چشیدند، خط سیر جدیدی در تعلیم و تربیت و تفکر پیدا شد که به اصطلاح جریان روشنفکری را پدید آورد. بنابراین، باید گفت دو پایگاه اجتماعی روحانیت و روشنفکری با کارکردهای بعضا همانند، مسئولیتهای خطیری بر عهده دارند. مطالعة نسبت میان این دو،[1] و به ویژه بررسی اندیشه کسانی که تواما مصداق هر دو جریان هستند، کسانی که اندیشه حوزه و دانش دانشگاه را بر طرحی اسلامی بارور کردند و با تفکر دینی، احیای جامعه را رقم زدند که در این مقاله از آنها با عنوان نیروی سوم روشنفکری یاد می شود و نگارنده بنیانگذار این جریان را استاد شهید مطهری معرفی می کند حائز اهمیت بسیار است.
نیروی سوم روشنفکری که از هم نهادی اندیشة دینی و دانش بشری با مبناگروی در حوزه تفکر دینی در دو نهاد حوزه و دانشگاه برمی آید، در زمینة تولید دانش و نظریه پردازی می تواند نقش اصلاح گری و هدایت نظام اسلامی را در تحقق اهداف والای آن به شایستگی ایفا کند.
روحانیت در ایران عصر جدید
شاه اسماعیل صفوی با طرح شعارهای مذهبی شیعی، که بین مردم ایران مقبولیت بسیار داشت، نه تنها قوم خود، یعنی قزلباش ها را جذب نمود، بلکه بخشهای مختلف جامعه را نیز زیر نفوذ خود قرار داد.[2] وی با بهره گیری از تشیع، رنگ قبیله ای حرکت سیاسی خود را ضعیف کرد و به آن شکلی مذهبی داد؛ درنتیجه، زمینة فرهنگی و سیاسی مناسبی برای رشد هرچه بیشتر نهاد تعلیم و تربیت شیعی و سازمان روحانیت در ایران پدید آمد.
به تناسب بهره ای که شاه صفوی از شعارهای دینی می برد، توقعات اجتماعی نیز بر سلوک دینی او در چارچوب فقه سیاسی شیعه افزایش می یافت و این امر حضور عالمان شیعی را در حوزة اقتدار او به یک واقعیت اجتماعی مبدل ساخت؛ این درحالی بود که همزمان، دولت عثمانی اختناق سیاسی گسترده ای را بر شیعیان تحمیل می کرد. در نتیجه، عالمان و روحانیان شیعه با لحاظ شرایط و نیز مشاهده ضعف موجود در دستگاه صفوی، دعوت شاهان صفوی را پذیرفتند و برای نفوذ و گسترش تعالیم دین دست به کار شدند. درک این وضعیت زمانی آسانتر خواهد بود که توجه شود تا پیش از صفویه، شیعیان حتی در ایران به سختی می توانستند هویت خود را حفظ کنند. از این رو، بااینکه روحانیت شیعه به غاصب بودن حکومتها قائل بود، اما برای حفظ مصالح شیعیان و ترویج تعالیم مذهب شیعی، با پادشاهان صفوی تاحدودی همکاری می کرد.[3]
علیرغم همة کشمکشهای فراوانی که میان دو نیروی روحانیت و دربار صفوی حاکم بود، حوزة بزرگ علمی
............................................................. ص 58 .............................................................

• اصفهان در این دوره شکل گرفت. دشمنی بنیادین علما و دربار صفوی ، گاه نمودهای آشکار نیز می یافت؛ چنانکه محقق کرکی، معروف به محقق ثانی، که در زمان خود از نفوذ بسیاری میان مردم برخوردار بود، در این دوره مسموم شد.[4] بااین همه، در مقطع تاریخی تحت سلطه صفویان، حوزه های علمیه از رونق بسیاری برخوردار شدند و روحانیت شیعه سامان بسزایی یافت؛ به گونه ای که پس از سقوط صفویه و انتقال قدرت به افشاریه، زندیه، قاجاریه و حتی پهلوی ، هرکس به قدرت می رسید، ناگزیر بود حریم مذهب و علما را حفظ کند. بااینکه حوزة علمیه پس از صفویه رونق خود را تاحدودزیادی از دست داد و استوانه های نستوه روحانیت در خارج از ایران حضور داشتند، اما جهتگیری مردم و حکومتها همچنان از نجف و سامرا نظارت و رهبری می شد و روحانیون در این شرایط نیز به رسالت تبلیغی و تربیتی خود عمل می کردند. نهضت تنباکو و قیام مشروطه نمونه های برجستة این تلاشها هستند.[5]

در طول این مدت، آنچه در تعالیم فقهی به صورت سربسته ذکر شده بود، به تدریج در عمل نیز خود را آشکار نمود و نظریه ولایت فقیه به نیابت از ولایت امام معصوم شکل گرفت. این نظریه، کارآمدی خود را، به ویژه در حکم معروف میرزای شیرازی نشان داد. سرانجام مبانی نظریة ولایت فقیه در اندیشة امام خمینی(ره) به طورشایسته ای پردازش شد و در سلوک سیاسی ایشان با تکیه بر لایه های عمیق معرفت مردم تحقق عینی یافت.
لازم به ذکر است: در دورة صفویه با رسمیت یافتن مذهب تشیع و درنتیجه احساس نیاز روزافزون به مبانی نظری و گسترش مباحث عقلی، چالشهای بیشتری فراروی روحانیت قرار گرفت. در این برهه از بحران توسعة معرفت، گرایش اخباری پدید آمد؛ روندی متحجرانه که شرع را منهای عقل می خواست و می کوشید تنها با گوش سپردن به نقل، مسائل نوین را پاسخ گویی و پاسخ جویی کند.
در برابر این جریان، روش اصولی اجتهاد، که تلاش می کرد روش شناسی فراگیری را برای اجتهاد تدوین نماید، به وجود آمد. این جریان، میان پرسش ها و مجهولات تا منابع اجتهاد (کتاب، سنت و عقل) راهی هموار، منظم و مضبوط کشید.
دیری نپایید که جریان اصولی و روشمند غالب شد و حوزه های علمیه توانستند از قیود جمود و تحجر رهایی یافته و متناسب با شرایط زمان و مکان حرکت کنند.[6] همین قرائت اجتهادی و کارآمد از دین، سالها بعد، مبانی نظری پیدایی و پایایی و پویایی انقلاب اسلامی را فراهم نمود.
البته میان دو گرایش اخباری و اصولی، مراتبی وجود دارد؛ کماآنکه کسانی حتی با التزام به مبانی اجتهاد اصولی ، نتوانسته اند کاملا از بند تحجر رهایی یابند.
پس از انقلاب اسلامی، با برخورداری دین و روحانیت از قدرت سیاسی، قاعدتاً باید روحانیت در تبیین و اجرای دین موفق می شد، اما در اینجا مشکل بزرگی وجود داشت و آن این که علیرغم ظرفیتهای بالای دین اسلام در زمینه های اجتماعی، در این حوزه کمتر نظریه پردازی شده بود؛ گذشته ازآنکه هیچ تجربة عملی نیز وجود نداشت. مشکل اول تنها به دست روحانیت قابل گشودن بود. ازاین رو، علمای دین با پرسشها و نیز فضاهای نوین دین پژوهی مواجه شدند، پدیده ای که رویارویی با آن قطعا از عهده جریان اخباری خارج بود و صرفا جریان اصولی توان رویارویی با آن را داشت.
برقرارکردن ارتباط معنوی، معرفتی و عاطفی میان مردم و اهل بیت پیامبر(ص)، به ویژه امام حسین(ع)، از مهم ترین کارکردهای روحانیت است که انقلاب اسلامی را به نتیجه رساند و امروزه ضامن حفظ استقلال و آزادی، پاسداری از نقش همین الگوها و تربیت عاشورایی مردم است.
در ذکر علل تسهیل این ارتباط میان روحانیت و مردم، بدون شک نمی توان از اقدام به جهاد و شهادت از سوی روحانیون در طول تاریخ در راستای حفظ استقلال داخلی در برابر دشمنان خارجی چشم پوشید؛ چنانکه به عنوان نمونه ای از این مجاهدتها، می توان به حضور مجتهدانی مبرز و مبارز در مقام فرماندهی بسیج نیروهای مردمی در جنگهای ایران و روس اشاره کرد.
علاوه براین، وابستگی اقتصادی روحانیت به مردم از طریق وجوهات شرعی و مبالغی که بابت حق تبلیغ دریافت می کنند، نیز ارتباط این دو را مستحکم نموده و روحانیت را در کنار مردم، بلکه پیشاپیش آنان در راه خیر و صلاح ملی قرار داده است.
انقلاب اسلامی حاصل این ارتباط و توسعة آن بوده است. درواقع پس از تحکیم و توسعة سازمان روحانیت در عهد صفوی و افزایش اقتدار آشکار مرجعیت در زمان میرزای شیرازی و تسهیل ارتباطات، چه در رفت وآمد و چه در اطلاعات در قرن اخیر، پیوند مردم با روحانیت بیشتر شد و انقلاب اسلامی به ثمر نشست. پس از این بود که روحانیت در کارکرد عمدة خود، یعنی تبیین و اجرای ابعاد اجتماعی اسلام، با چالش مواجه شد. ادامة ایفای نقش اجتماعی و عمل به تکلیف و رسالت خویش از سوی روحانیت، بدون شک مستلزم به کارگیری روشهای منطقی اجتهاد و فهم راستین دین و نیز استفاده از اندیشه ها و دانشهای نوین در پاسخ دهی مناسب به مسائل جدید خواهد بود.
پیدایش و گسترش روشنفکری
روشنفکری در کشور ما محصول آشنایی با اندیشه های نوین غرب یا به عبارت بهتر پیامد ظهور و پیشرفت مدرنیته در غرب است و این درحالی است که ظهور مدرنیته در غرب دستاورد جنبش روشنفکری کانونهای علمی و فرهنگی پایان قرون وسطی، از جمله کلیسای شارتر در قرن دوازدهم می باشد.[7]
اولین گروههای روشنفکری در ایران از اواخر دوران قاجار با تاسیس دارالفنون و اعزام دانشجو به خارج که معمولا از درباریان بودند شکل گرفتند. آنان به دلیل تربیت ناسالم، پس از سفر به فرنگ به صورت انسانهایی خودباخته و فریفته درآمدند که در بازگشت می خواستند ایران را نیز همانند کشورهای غربی بسازند.
روشنفکران برای اولین بار در جریان مشروطه بود که حضور خود را علنی کردند و توانستند با ایجاد آشفتگی و انحراف در این حرکت، به قدرت دست یابند؛ اما زوال قاجار و روی کارآمدن حکومت استبدادی پهلوی، آنان را تا سطح عمال حکومت تنزل داد.
روشنفکری در ایران، ابتدا در جریان تجددطلبی بر اساس علوم تجربی و گرایش به فلسفه های اجتماعی لیبرالیستی نمود یافت. این روند تا پیش از شهریور 1320، با عنوان منورالفکری مشهور شد و موجب انحراف مشروطه از مسیر واقعی شرعی و ملی خود گردید.
پس از شهریور1320، با تباهی و سیاهی وجهة اجتماعی جریان لیبرالیستی منورالفکری در اثر همکاری با استبداد رضاخانی،[8] گرایش مارکسیستی و کمونیستی با عنوان روشنفکری در میان گروهی از جوانان، که بیشتر دانشجو بودند، پدیدار شد.
جریان چپ روشنفکری در حزب توده وابسته به حکومت کمونیستی شوروی شکل گرفت، جریان راست آن نیز در لژهای سازمان فراماسونی سامان یافت.[9] جریان اخیر از طریق فراماسونری درواقع به انگلستان و سپس به امریکا پیوند می خورد. پس از شهریور1320، جناح چپ روشنفکری میدان دار شد و جناح راست نیز با تاخیری هشت ساله خود را در قالب جبهة ملی بازسازی و سازماندهی کرد. شاخه ای از جناح چپ به منافقین ختم شد و بخش دیگر آن در جریان انقلاب اسلامی هضم و جذب گردید. جناح راست نیز همچنان به حیات خود ادامه داد، اما سرانجام تحت فشار و سیطره فراگیر و نیرومند روح مذهبی و استقلال طلبی ملت ایران، به ویژه در جریان انقلاب اسلامی، مقهور شد.
امروزه جنبش روشنفکری جدیدی که از انگاره های کثرت گرایی و نسبی گرایی پست مدرنیستی استفاده می کند، پدید آمده که میراث برجای مانده از جناح راست قدیم روشنفکری است.[10]
از منظری دیگر می توان روشنفکران را در همه جناحهای یادشده به دو شاخه تقسیم کرد: 1 روشنفکر غرب زده که دین را موضوع تفکر قرار نمی دهد و در مبانی و موضوعات و نتایج اندیشه های خود تابع غرب است؛ به عنوان مثال، برخی معتقد بودند برای سعادت و پیشرفت جامعه باید دین را کنار گذاشت و کم کم از آن فاصله گرفت. 2 روشنفکر دینی که با بهره گیری از مبانی و روش دانش و اندیشة غربی به تفکر در مقولات دینی و نیز به تفسیر، توجیه و حتی گاه به تحریف دین می پردازد.[11]
این گونه معضلات در عرصه روشنفکری درواقع پیامد آن هستند که اصلا جریان روشنفکری در جامعة ما بیمار متولد شد و از همان آغاز به جای پیوند با مردم، بر وابستگی به غرب یا شرق تکیه و تاکید داشت.[12] گسست اقتصادی این جریان از مردم و دوری آن از توده های مردم به ویژه از سوی تحصیلکرده های خارج از کشور و نیز وجود تفاوت بسیار در فضای فکری و آرمانی مردم و روشنفکران، به ضعیف و سطحی بودن پایگاه جریان روشنفکری در جامعه انجامیده است. درواقع گرایش روشنفکران در عرصه فعالیت سیاسی به غوغاسالاری و اتخاذ رفتارهای سیاسی ناهنجار به جای تکیه بر لایه های عمیق معرفت و آگاهی مردم، از همین ضعف پایگاه و
............................................................. ص 59 .............................................................

• جایگاه اجتماعی آنان نشأت می گرفت. البته توسعه دانشگاهها و وسعت یافتن دامنه پایگاه اجتماعی خانواده های دانشجویان از قشر مرفه به تمامی اقشار جامعه، تاحدودی این خلأ را پر کرد، اما به هرحال آنچه در گذشته در اندیشة دانشگاهیان تزریق می شد، بومی نبود و لذا در جامعه چندان به کار نمی آمد.

بااینکه توسعه دانشگاهها در ایران اندکی از رایحة فرهنگ و تاریخ معنوی را به دانشگاهها رسوخ داد، ولی کارکرد عمده این مراکز علمی، درواقع غربی کردن ارزشها و اندیشه های جوانان و جامعه بوده است. هرچند بعضی روشنفکران با اتخاذ گرایشات مذهبی در جریان انقلاب و تداوم آن، از طریق همراه شدن با مردم کارکرد مو ثری داشتند، اما کارکرد عمده روشنفکران رواج ارزشها و اندیشه های غرب و غربی کردن جامعه بوده است.
همراهی برخی روشنفکران با ملت در زمینه خواستهای دینی و مردمی، دو علت عمده داشت: 1 تمایلات مردمی و دینی آنان 2 نیاز جامعه به دانش این گروه در بستر تحرکات و تحولات اجتماعی. البته همین بهره برداری از دانشها و اندیشه های روشنفکران، آثار نامطلوبی نیز در پی داشت. حداقل پیامدهای این مساله را می توان رواج ارزشها و اندیشه های غربی برشمرد که آثار آن در کمک به عدم تحقق کامل اهداف انقلاب اسلامی کاملا آشکار است.[13]
رابطه میان روحانیت و روشنفکری
روحانیت برای اجتهاد، کشف ، استخراج و پاسخ به مسائل جدید، به دستاوردهای دانش و اندیشة بشری نیازمند است تا آنها را پس از نقد و تصفیه در منابع و مبانی دینی، آماده بهره برداری نماید؛ و این اندوخته علمی و اندیشه ای در دانشگاهها وجود دارد. از دیگر سو، دانشگاهها نیز برای جهت یابی مناسب و هماهنگ با فرهنگ اصیل اسلامی، نیازمند چارچوب و بنیانهایی هستند که در حوزه های علوم دینی ذخیره شده است. درنتیجه باید گفت: همکاری این دو حوزه با یکدیگر صرفا با توافق آنها بر سر منابع ملی و وحدت در مبانی معرفتی ، قابل تحقق خواهد بود.
امروزه مهم ترین کارکرد مورد انتظار از روحانیت و روشنفکران، کوشش نظری و عملی در پردازش نظریه های قوی و کارآمد در ابعاد اجتماعی علوم اسلامی و تلاش برای اصلاح مدیریت جامعه است. این مهم، تنها در گرو وحدت پویای حوزه و دانشگاه و همکاری روحانیان و دانشگاهیان تحقق خواهد پذیرفت.
این راهبرد پدیدآورندة جریان جدیدی در حوزه و دانشگاه خواهد بود که با نام روشنفکر متدین قابل معرفی است؛ یعنی روشنفکری که از دین اثر می پذیرد و بر مبانی دینی تکیه و تاکید دارد؛ نه روشنفکر دینی که بر اساس مبانی غربی به دین می اندیشد و نه روشنفکر غرب زده که دین را به قهر از حوزة تفکر خویش می داند. جریان جدید روشنفکر متدین، که جوانه هایی از آن روییده است، با تکیه بر مبانی دینی و در حیطة آموزه های اسلامی، از دانشها و اندیشه های نوین بهره می جوید و بدین سان، جنبش نرم افزاری و تولید دانش با شاخصهای مناسب و شایسته برای تحقق و تداوم حیات طیبه تولد می یابد و می بالد.
این دغدغه ارزشمند رهبر معظم انقلاب تنها راه شکوفایی و پیشروی انقلاب اسلامی است: «در صورتی که میان حوزه و دانشگاه همکاری عمیق نظری و علمی معطوف به تولید دانش و نظریه پردازی انجام شود و از میان این ملاقات مبارک ، قشر روشنفکر متدین بروید و ببالد، هم حوزه و روحانیت پاسخ گوی نیازهای تازه و فضاهای فکری جدید خواهد بود و هم دانشگاهی پویا، مستقل و مرتبط با ارزشها و تاریخ و فرهنگ مردم با حداکثر کارکرد مفید خواهیم داشت. همچنین انقلاب فرهنگی که در لایه های ژرف انقلاب سیاسی و اجتماعی اسلامی قرار دارد، تحقق یافته و راه صدور و تبلیغ پیام انقلاب اسلامی گشوده می شود.»
استاد مطهری، بنیانگذار نیروی سوم روشنفکری
سوگواران افول تمدن اسلامی بسیارند، اما همه را می توان در دو گروه عمده طبقه بندی کرد: نخست آنها که کوشیدند با وام گیری از تمدن غربی و محصولات دانش و اندیشه بشری به احیای تفکر دینی بپردازند اما راهی را در پیش نگرفتند که آنها را به سرمنزل مقصود برساند؛ زیرا حقیقت فکر دینی را به خوبی نشناختند و از روی احساس شفقت و تعصب بر دین، به گمان خود در احیای تفکر دینی تلاش کردند؛ اما گروه دیگر که شهید مطهری پیش قراول آنان بود، کوشیدند با تفکر دینی به مردم روح و حیات بدهند. مطهری با ژرف نگری دین شناسانه و تفکر خلاق و قوی خود مکتبی را پایه گذاری کرد که احیای دینی جامعه و تحقق حیات معنوی را در صدر اهداف خود قرار داده است.
روشنفکری در جامعه ما سه جهتگیری متفاوت داشت که با نگاهی جامعه شناختی سه نیروی اجتماعی متفاوت و بلکه متضاد را پدید آورد:
نیروی اول کسانی هستند که در انکار فرو رفته اند. آنان کسانی هستند که غرق در حجابهای نفسانی اند و صرفا اوهام و هوسهای شان را در تفکر خود منعکس می کنند. این گروه از روشنفکران که سراسر مسحور و مفتون ظواهر و زخارف دنیایی و تمدن و تفکر غربی هستند، معتقدند که باید از نوک پا تا فرق سر غربی شد. آنها با تکیه بر فرآورده های دانش و اندیشة بشری، به جنگ دین و تفکر دینی و حیات معنوی می روند. این گروه را درواقع می توان با عنوان «غربزده» معرفی کرد.
نیروی دوم روشنفکری ندای حق را از پس حجابهای جهل و اوهام خود می شنود و تفکر دینی را به نحوی ناتمام و نادرست عرضه می کند. آنان کسانی اند که می کوشند با تیغ اندیشه و دانش نوین بشر، نه به کشتار تفکر دینی بلکه به مسلح کردن و تجهیز و تزیین تفکر دینی بپردازند. آنها اندیشه دینی را روبه احتضار دیده و خود را فرشته ای می دانند که باید با دانشهای جدید و اندیشه های بشر روح تازه ای در کالبد دین بدمند. این گروه به روشنفکران دینی ملقب هستند و از احیای تفکر دینی دم می زنند؛ غافل ازآنکه دفاع غلط از دین شاید
............................................................. ص 60 .............................................................

• چند صباحی رونق کاذبی برای دین در پی داشته باشد، اما در آینده به حجاب انسان در برابر تعلیم و تفکر دینی تبدیل شده و حیات معنوی را به مخاطره خواهد انداخت.

اما نیروی سوم روشنفکری که شهید مطهری و مکتب او پیش قراول و پرچمدار آن می باشد، جریان «روشنفکری متدین » است که تفکر دینی را توانا بر نقد و اصلاح دانشها و اندیشه های بشری می بیند و می کوشد انسان مرده و محصور در حیات مادی را با تفکر دینی احیا سازد و حیات معنوی را با احیای دین به جامعه ارمغان کند. مطهری در تمام آثارشان به ویژه در «فلسفه تاریخ»، «مساله شناخت » و پاورقی های «اصول فلسفه و روش رئالیسم » و حتی در درسهای «شرح منظومه» و... به نقد اندیشه های فلسفی، معرفتی و اجتماعی غرب می پردازد و کسانی چون هگل، مارکس، دکارت، کانت و بزرگان اندیشة غرب را در برابر تفکر دینی به چالش می کشد. شهید مطهری در زمانی قیام علمی و اجتماعی خود را آغاز کرد که هر دو نیروی روشنفکری در جامعه فعال بودند. خود او می گوید: «هجوم استعمار غربی با عوامل مرئی و نامرئیش ازیک طرف و قصور یا تقصیر بسیاری از مدعیان حمایت از اسلام در این عصر ازطرف دیگر، سبب شده که اندیشه های اسلامی در زمینه های مختلف از اصول گرفته تا فروع، مورد هجوم و حمله قرار گیرد.»[14] ایشان تصریح می کنند: «این دین مقدس درحال حاضر بیش ازهرچیزدیگر از ناحیه برخی از کسانی که مدعی حمایت از آن هستند، ضربه و صدمه می بیند.»[15]
مکتب شهید مطهری در برابر نیروی اول و دوم روشنفکری
نیروی اول روشنفکری که غربزده است، هیچ حرفی از خود برای گفتن ندارد هم ازاین رو برای رد اندیشه های تقلیدی و بی بهره از تفکر و منطق کافی آنان، می توان به منابع خودشان رجوع کرد و با نقادی همین منابع به آنها پاسخ مقتضی داد.
نیروی اول روشنفکری خود دو دسته اند که استاد دربارة آنها می گویند: «در مملکت ما گروه به اصطلاح روشنفکران خودباخته که تعدادشان هم کم نیست، دو دسته اند: یک دسته می گویند ما باید مکتب غربیها را از کشورهای آزاد بگیریم لیبرالیسم و عده ای دیگر می گویند ما باید مکتب را از بلوکهای دیگر غربی بگیریم کمونیسم.»[16]
هم ازاین رو بااینکه مطهری هدف خود از نوشتن کتابها و مقالات را حل مسائل اسلامی می داند، در بسیاری از آثار خود به اندیشة متفکران بزرگ شرق و غرب می پردازد. به عنوان مثال، کتاب فلسفة تاریخ ایشان درواقع نقد تاریخ گرایی مارکس را هدف گرفته است؛ زیرا گروه گسترده ای از روشنفکران غربزده در آن زمان بر اساس آموزه های حزب توده به مارکسیسم و کمونیسم روی آورده بودند و استاد با نقد بزرگان اندیشة مادی در حقیقت به مبارزه با نیروی اول روشنفکری در جامعه همت گمارد.
و اما در ارتباط با نیروی دوم روشنفکری باید گفت: این نیرو با آمیختگی و التقاط میان تفکر دینی و فرآورده های دانش و اندیشة نوین، مدعی بود که حرف تازه ای برای گفتن دارد. دست کم آنها در صورت بیان مباحث، شیوة نوینی را در پیش گرفته بودند. هم ازاین رو استاد مطهری سعی می کرد با این گروه به طورمستقیم مواجه شود و همواره در نقد آراء و آثارشان می کوشید.
مطهری پس از اشاره به دو گروه روشنفکری غربزده ، از نیروی اول به نیروی دوم روشنفکری توجه کرده و می نویسد: «بدبختانه گروه سومی هم پیدا شده اند که به یک مکتب التقاطی معتقد شده اند. اینها قسمتی از ریش کمونیسم را گرفته با چند تار موی سبیل اگزیستانسیالیسم ترکیب کرده اند و بعد هم به ریش اسلام چسبانده اند. آن وقت می گویند مکتب اصیل و ناب اسلام این است و جز این نیست.»[17]
برای نمونه ، ایشان در کتاب اصول فلسفه به رد نظریه دیالکتیکی در باب تاریخ ادیان پرداخته است.[18] وی همچنین تجربه گرایی و سیانتیسم مهندس بازرگان در براهین توحید را نقد کرده[19] و در کتاب توحید[20] و کتاب نبوت[21] و کتاب معاد[22] راه طی شده توسط ایشان را مورد بررسی قرار می دهد.
شهید مطهری با محور قراردادن تفکر دینی و سنجش اندیشه ها و علوم گوناگون در چارچوب یک روش منطقی، جریان تازه ای را در میان روشنفکران پدید آورد که براساس تفکر دینی به مطالعه و پژوهشهای علمی می پردازد، نه اینکه با دانش و اندیشة بشری به نقد، ارزیابی و یا تبیین دین بپردازد و یا مثل برخی روشنفکران غربزده، تفکر دینی را با تکیه بر دانش و اندیشه بشری ، یکسره مخدوش و مردود به شمار آورد. او معتقد بود تفکر دینی باید ایمان و اندیشة توحیدی را با علم جمع کند اما مبنا و محور، توحید و تفکر دینی است: «اسلام دینی است که با توحید آغاز می گردد... و مدخل این منطق هم از نظر قرآن تمام صفحه کائنات است، کارت ورودیش علم و تحصیل است، ابزار و وسیله گردش در این منطقه قوه تفکر و استدلال منطقی است.»[23]
مطهری درعین حال از برخی کارهای روشنفکران دینی تقدیر می کرد؛ به عنوان مثال تحقیق علمی مهندس بازرگان با عنوان «باد و باران در قرآن» را مورد ستایش قرار می داد؛ و البته همچنان موارد نقد آن را نیز برمی شمرد. آنچه را که مطهری می کوشید تا به نسل جوان و تحصیلکرده و روشنفکران اهل قلم آموزش دهد، این بود که : «در کوششهای علمی و استفاده از علوم و اندیشه های گوناگون ، تفکر دینی را ملاک قرار دهید تا از آن ایمان برآید و اندیشه شما و جامعه تان احیا شود.» استاد معتقد بود: «ما باید نشان بدهیم جهان بینی اسلامی، نه با جهان بینی غرب منطبق است و نه با جهان بینی شرق؛ و به هیچ کدامشان وابسته و محتاج نیست... من به عنوان نصیحت می گویم: کسانی که اینچنین فکر می کنند، یعنی می خواهند مکتب اسلامی را با مکاتب دیگر تطبیق دهند و یا عناصری از آن مکتب را در اسلام وارد کنند، چه بدانند چه ندانند، در خدمت استعمار هستند. خدمت اینها به استعمار از خدمت آنها که عامل استعمار سیاسی یا استعمار اقتصادی هستند، به مراتب بیشتر است و به همین نسبت خیانت آنها به ملت بیشتر و عظیمتر. ازاین رو با توجه به این خطرات برای حفظ انقلاب اسلامی در آینده از جمله اساسی ترین مسائلی که باید مدنظر داشته باشیم حفظ و اشاعه استقلال مکتبی و ایدئولوژیک خودمان است.»[24]
علت این که مطهری وابستگی فکری را خطرناک تر می داند این است که وابستگی سیاسی و اقتصادی معلول محدودیت انسان در حیات مادی و محرومیت از حیات معنوی و احیای دینی است، اما وابستگی فکری و علمی باعث ازدست رفتن حیات معنوی می شود.
تاکید استاد مطهری بر حفظ و اشاعه استقلال مکتبی، درواقع بنیانگذاری و اعلام اساسی ترین اصل مانیفست نیروی سوم روشنفکری یعنی روشنفکری متدین است که با هدف دستیابی به تفکر دینی و احیای دینی جامعه ، به کوشش علمی و اجتماعی می پردازد.
پی نوشت ها
_______________________________
[1] رک: جلال آل احمد، در خدمت و خیانت روشنفکران، تهران، انتشارات فردوسی، چاپ سوم، 1376، فصل چهارم.
[2] حمید پارسانیا، حدیث پیمانه، معاونت امور اساتید و دروس معارف اسلامی، چاپ دوم، صص 87 و 80 و 79
[3] رسول جعفریان، صفویه از ظهور تا سقوط، تهران، موسسه دانش و اندیشه معاصر، 1378، صص372 و 373
[4] حمید پارسانیا، همان، ص90
[5] رک: مظفر نامدار، رهیافتی بر مبانی مکتبها و جنبشهای سیاسی شیعه در صد ساله اخیر، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1376، مقصد نهم و دهم.
[6] مجموعه منبع فقهی جواهر الکلام، به قلم شیخ محمدحسن نجفی (وفات 1266) رهاورد این جریان فقهی است.
[7] رک: اشپیگل فوگل، تمدن مغرب زمین، ترجمه: محمدحسین آریا، تهران، امیرکبیر، ج1، 1380، فصل یازدهم.
[8] یحیی دولت آبادی، حیات یحیی، بی جا، انتشارات عطا، 1361، ص325؛ همچنین نک. به: جلال آل احمد، همان، صص400293
[9] رک: فراماسونرها، روتارین ها و لاینزهای ایران 13331357، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چ اول، 1377
[10] رک: آثار عبدالکریم سروش.
[11] به عنوان مثال گروهی که به تشکیلات سازمان مجاهدین (منافقین) معروفند جزء این دسته می باشند.
[12] این وابستگی به طورفراگیر در حوزه فکر و اندیشه بوده است و در مواردی به وابستگی سیاسی و اقتصادی هم رسیده، رک: سیدیحیی یثربی، ماجرای غم انگیز روشنفکری در ایران، تهران، موسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، 1379، ص204
[13] حمیدرضا مظاهری سیف، تحقق اهداف انقلاب و رسالت نسل سوم.
[14] مرتضی مطهری، مجموعه آثار، تهران، انتشارات صدرا، چاپ دوم، 1374، ص38
[15] همان، ص380
[16] مرتضی مطهری، پیرامون انقلاب اسلامی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1359، ص129
[17] همان.
[18] همان، ص790
[19] همان، ص893
[20] همان، ج4، ص179
[21] همان، صص384371
[22] همان، صص687681
[23] مرتضی مطهری، بیست گفتار، تهران، صدرا، 69، ص221
[24] مرتضی مطهری، پیرامون انقلاب اسلامی، همان، ص131 ............................................................. ص 61 .............................................................