تولد و دوران كودكی
حضرت آیة الله میرزا مسلم ملكوتی، در پانزدهم خرداد سال 1303 در حومة شهرستان سراب، واقع در 130 كیلومتری تبریز به دنیا آمد. پدرش به شغل كشاورزی روزگار می‌گذراند و دارای تحصیلاتی نیز بود. اشتیاق خانواده آیة الله ملكوتی و نیز علاقه پدر، او را به تحصیل علوم دینی وا داشت؛ به گونه‌ای كه در پنج یا شش سالگی نزد عالم محل كه خود از منسوبین او بود، توانست نوشتن و خواندن را فرا گیرد و با قرآن مجید و معارف آن آشنا شود و بخشی از قرآن را حفظ كند.
دوران تحصیل
آیة الله ملكوتی، با فرا گرفتن قرآن در زادگاه خود به سراب آمد و در آنجا به فراگیری كتابهای متداول ادبی حوزه علمیه، همانند جامع المقدمات، سیوطی، مغنی، مطول، منطق و اصول فقه پرداخت و در هفده سالگی برای ادامة تحصیل، به تبریز رفت. در حوزه علمیه تبریز، به مدت چهار سال اقامت داشت و از محضر استادان گرانمایه آن دیار همچون مرحوم آیة الله سید مهدی انگجی، مرحوم آیة الله میرزا فتاح شهیدی و مرحوم آیة الله میرزا محمود دوزدوزانی. بهره برد و كتابهای شرح لمعه، رسائل، مكاسب و كفایة الاصول را به پایان رساند. ایشان در طی این سالها، كتابهایی را كه پیش‌تر فرا گرفته بودند، به طلابی كه تازه وارد حوزه شده بودند، تدریس می‌كردند.با اتمام دوره سطح، در سال 1321 به منظور ادامة تحصیل و بهره‌گیری از محضر عالمان و دانشمندان قم، بدانجا روانه شد. از نخستین روزهای سكونت در شهر قم، به جد و جهد، در درس بزرگان حوزه علمیه حاضر شد و در علوم معقول و منقول، از محضر بزرگانی چون امام خمینی (ره) و علامه طباطبایی بهره برد. سپس به حوزه علمیه مشهد عزیمت كرد و ضمن انس با آستان ملكوتی علی بن موسی الرضا (ع) از درس بزرگان آن دیار، همچون آیة الله میرزا مهدی اصفهانی استفاده نمود.
شوق فراگیری علوم دینی، آیة الله ملكوتی را در سال 1334 به سمت نجف اشرف كشاند. انوار علوی چنان بر سر ایشان سایه افكند كه توانست در آن دیار، به درس بزرگانی چون آیة الله سید ابوالقاسم خویی، آیة الله سید محسن حكیم راه یابد و كسب فیض نماید؛ همچنین در این مدت از تربیت شاگردان ممتاز در فقه، اصول، فلسفه، كلام، ریاضی و ... غافل نماند و بدین ترتیب، دین خود را به حوزه علمیه آن دیار نیز ادا كرد. اقامت دوازده ساله ایشان در نجف، در سال 1346 به پایان رسید و ایشان برای سپری كردن اوقات فراغت در تابستان، به ایران آمد. با به پایان رسیدن تابستان، بار دیگر قصد نجف اشرف نمود؛ اما درگیریهای آن روز دولت ایران و عراق كه به نا امن شدن مرزها انجامیده بود، او را از تصمیم خود بازداشت و دیگر باز، عازم شهر مقدس قم شد.
آیة الله ملكوتی، با ورود به شهر قم، تدریس فقه و اصول را آغاز كرد كه با استقبال فراوان طلاب مستعد روبرو شد و نیز ایشان در كنار آن به تدریس فلسفه می‌پرداخت كه حاصل آن، ظهور طلابی فرهیخته در حوزه علمیه امروز ماست.
استادان و دوستان
دوران تحصیل آیة الله ملكوتی، در محضر بزرگانی سپری شده است كه نام هر كدام، همچون ستاره‌ای در آسمان تشیع می‌درخشد.
ایشان در تبریز، دروس سطح را نزد مرحوم آیة الله میرزا فتاح شهیدی، مرحوم آیة الله سید كاظم شریعتمداری، مرحوم آیة الله میرزا محمود دوزدوزانی و مرحوم آیة الله سید مهدی انگجی آموخت. با ورود به قم، در درس خارج فقه و اصول آقایان مرحوم حاج میرزا محمد فیض قمی و سید محمد حجت شركت نمود. با ورود آیة الله بروجردی به قم از درس ایشان نیز بهره برد و در علوم عقلی به درس حضرت امام خمینی(ره) رفت. ایشان از امام(ره) به دقت، جدیت و همت بلند معظم له یاد می‌كند و از سجایای اخلاقی ایشان، حضور دائمی در نماز جماعت را بر می‌شمرد. همچنین ایشان در علوم عقلی از میرزا مهدی مازندرانی، شیخ ابوالقاسم اصفهانی، میرزا مهدی آشتیانی و علامه طباطبایی نیز بهره برده است.
در مشهد نیز به درس فلسفه شیخ سیف الله ایسی میانجی و هیأت و ریاضیات شیخ محمد رضا كرباسی رفت و نیز از محضر آیة الله میرزا مهدی اصفهانی بهره‌های فراوان برد.
استادان ایشان در نجف، میرزا عبدالهادی شیرازی، سید محسن حكیم، سید محمود شاهرودی و شیخ حسین حلی‌بودند كه در درسهای خارج فقه آنان شركت می‌نموده است و نیز در درس خارج فقه و اصول آیة الله ابوالقاسم خویی حضور مداوم داشته است.
ایشان از دوستان دوره طلبگی خود به شیخ اسدالله اصفهانی و آقا سعید اشراقی اشاره می‌كند كه هماره با آنها به مباحثه دروس فرا گرفته شده، می‌پرداخته است.
فعالیتهای علمی و فرهنگی
آیة الله ملكوتی، در عمر شریف خود فعالیتهای فرهنگی شایانی را به جامعه شیعه تقدیم نموده است كه از آنها به ذكر تألیفات و تدریسها بسنده می‌كنیم:
تألیفات
· الربا فی التشریع الاسلامی
· مسجد، مسجد شد (تاریخ كامل آذربایجان؛)
· المحاكمات (نقد و بررسی نظریات مرحوم میرزای نایینی و مقایسه آن بانظریات دیگر علما؛)
· شرح كفایة الاصول؛
· یك دوره اصول مدوّن؛
· حاشیه بر اسفار؛
· حاشیه بر شفا؛
· الامن العالم فی الاسلام او الامر بالمعروف و النهی عن المنكر؛
· تفسیر سورة فاتحه؛
· المنافقون فی القرآن و السنة و التاریخ؛
· الفرق بین الدین و العلم و الفلسفه؛
· رسالة توضیح المسائل؛
· مناسك حج؛
· مقتل الامام الحسین(ع)
· الحاشیه علی العروة الوثقی؛
· الصلوة؛
· الحدود و الدیات؛
· رقبات موقوفه طبق وقف نامه.
تدریس ها
آیة الله مسلم ملكوتی طبق سنت حوزه‌های علمیه، هم زمان با تحصیل به تدریس دروس به طلاب بعد از خود می‌پرداخت و در فقه و اصول، فلسفه، كلام، هیأت، ریاضی و ... صاحب شاگردانی زبده بود و سه حوزه قم، نجف و مشهد خاطره سالها تدریس ایشان را در ذهن دارد.
فعالیت های سیاسی
زندگی آیة الله ملكوتی همچون بسیاری دیگر از علمای راستین، با مبارزات و فعالیتهای سیاسی بسیاری همراه بود. در زمان سلطه حكومت ستمشاهی، ایشان لحظه‌ای از مبارزه با آن رژیم سرباز نزد و حتی دیگران را به فعالیت و مبارزه بر ضد شاه تشویق می‌كرد.آیة الله مسلم ملكوتی با تأسیس كتابخانه و صندوق قرض الحسنه المهدی در شهر سراب، زادگاه خود، بر آن شد كه با جذب جوانان متدین، آنها را برای مبارزه بر ضد رژیم شاه منسجم و متشكل سازد و در ضمن، مبانی اعتقادات آنها را نیز تقویت كند.
از فعالیتهای دیگر ایشان در پیش از انقلاب، عضویت در جامعه مدرسین حوزه علمیه قم بود. در آن روزگار، جلسات جامعه مدرسین به صورت مخفی و در خانة افراد عضو، برگزار می‌شد. آیة الله ملكوتی با حضور مستمر در جلسات جامعه مدرسین، امضای نامه‌های آن مركز در حمایت از نهضت امام خمینی(ره) و تبادل نظر با گروهها و جناحهای سیاسی برای وحدت هر چه بیشتر، نام خود را در شمار یاران باوفای انقلاب و امام(ره) رقم می‌زد. افشاگری‌های ایشان در آن سالها، باعث شده بود كه ساواك بارها ایشان را در قم و آذربایجان تحت تعقیب قرار دهد. حضرت آیة الله ملكوتی، در سالهای مبارزه بر ضد رژیم با تبعیت و پیروی محض از فرمانهای حضرت امام خمینی(ره) در برابر گروهها و دسته‌های انحرافی و التقاطی ایستاد و بر اسلامی بودن حركت، پافشاری نمود.
فعالیتهای سیاسی ایشان به پیش از انقلاب محدود نشد. با پیروزی انقلاب شكوهمند اسلامی ایران در بهمن 1357، حضور سبز و پر صلابت ایشان در عرصه‌های گوناگون انقلاب، به بسیاری از مبارزان، امید می‌بخشید. ایشان با شركت مستمر در دفتر استفتائات امام(ره) به مستحكم كردن پیوند امام و امت و نیز به حل مشكلات فقهی مردم می‌پرداخت و نیز به نمایندگی از طرف امام(ره) برای حل مشكلات مردم آذربایجان و زنجان، به آن دیار شتافت.با شهادت آیة الله مدنی، امام جمعه تبریز، در سال 1360، امام خمینی(ره) آیة الله ملكوتی را به نمایندگی خود در آذربایجان و نیز به عنوان امام جمعه تبریز برگزید. تبریز در آن سالها دست خوش نزاعها و تحریك گروهكهای ضد نظام برای ایجاد یأس از انقلاب اسلامی بود. آیة الله ملكوتی با افشای این دسیسه‌ها و دعوت مردم و گروه‌های هوادار انقلاب به وحدت و یكپارچگی، دشمنان را از رسیدن به اهداف خود مأیوس نمود. ایشان بارها و بارها در خطبه‌های نماز جمعه و دیگر سخنرانیها، مردم را به حضور پر شور در جبهه‌های جنگ و كمك به رزمندگان دلیر اسلام فرا خواند و خود نیز از حمایت مادی و معنوی رزم آوران دفاع مقدس دریغ نورزید.همچنین آیة الله ملكوتی در دوره ی اول و دوم مجلس خبرگان رهبری، به نمایندگی از طرف مردم آذربایجان شرقی عضویت داشت و خدمات شایانی را در این عرصه نیز به انجام رساند.
آیة الله ملكوتی در سال 1373، با دعوت برخی بزرگان حوزه علمیه قم و نیز موافقت مقام معظم رهبری از تبریز به قم آمد و با بر پا كردن درس خارج فقه و اصول، بسیاری از طلاب علوم دینی را شیفته درس خویش ساخت و بدین وسیله، سیره علما و دانشمندان این حوزه سترگ را پاس داشت.
منبع: برگرفته شده از سایت جامعه مدرسین