یكی از كتب بسیار مهم در فقه شیعه كتاب شریف «شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام» اثر محقق اول است كه از عالی ترین متنهای فقهی می باشد،. این كتاب مهم در كلیه ابواب فقه شیعه امامیه به زبان عربی در قرن هفتم ق. به صورت یك دوره كامل احكام اسلام و مسائل حلال و حرام آن نگاشته شده است. از خصوصیات بارز این كتاب اختصار نویسی ودر عین حال دقیق و جامع نویسی است كه نشان دهنده عمق فهم نویسنده از علوم اسلامی می باشد. جواهر الكلام كتاب مشهور فقه كه بیش از چهل جلد و مورد استناد بسیاری از فقهاست در شرح همین كتاب نگاشته شده است!

تقسیم بندی كتاب

كتاب ارزشمند شرایع، جزو مشهورترین تالیفات محقق حلی و شاید از مشهورترین كتابهای فقه شیعه است. در این كتاب مطالب و موضوعات فقه، در 4 باب مجزا، با عناوین عبادت در 10 فصل، عقود در 18 فصل، ایقاعات در 10 فصل و احكام شامل 12 فصل، تقسیم شده است .

غير از اين تقسيم بندي كلى، نویسنده با ابتكار خود در ترتیب نگارش و بیان احكام، ملتزم به قاعده معینی است و در ترتیب درونی ابواب، ابتدا واجبات سپس مستحبات و سپس مكروهات و در مواردی محرمات را بیان می كند.

اهمیت كتاب

شرایع در صحت و قوام بی نظیر است و اكثر علما و مراجع كتاب را مفید دانسته اند. شرایع الاسلام حاوی دوازده هزار مسئله از مسائل حلال و حرام می باشد و از زمان تالیف آن تاكنون، همواره مورد توجه محققان، دانش پژوهان، طلاب و دانشجویان دنیا بوده است، از همین رو، ترجمه های متعددی به زبانهای فرانسه، روسى، انگليسى، فارسى، تركی شده است.

شروح بسیاری بر این اثر، شده كه بیشتر از 20 شرح را علامه آقا بزرگ تهرانی در الذریعه ذكر كرده است. از مشهورترین و مهمترین آنها «جواهر الكلام» نوشته فقیه اعظم «شیخ محمد حسن نجفی» صاحب جواهر، «مسالك الافهام» شهید ثانی و ... است..

معرفی اجمالی نویسنده

نجم الدين شيخ جعفر بن حسن بن يحيى، معروف به «محقق حلی» عالم و فقیه اصولی و مرجع بزرگ در سال 602 هـ ق در حله عراق متولد شد. پس از تحصيلات مقدماتى، در علم هیئت و ریاضیات و منطق و كلام، تبحر كامل پیدا كرد و سپس فقه و اصول را در محضر پدر دانشمندش و فقهای مشهور حله تكمیل نمود. وی در سایه استعداد قوی و وسعت نظری كه داشت با شهامت و دقت كامل دائره فقه را توسعه داد و آزادی توام با احترام نسبت به فقهای قبل از خود را برای تحقیق و بررسی و تجزیه و تحلیل فقه، اعطا كرد. محقق حلى، یكی از بزرگترین و نامورترین فقیهان عصر خویش بوده، و دارای عظمت و اعتبار خاص در میان مجتهدان می باشد، به حدی كه وقتی كلمه «محقق » را بدون قرینه در میان فقها ذكر می كنند، شخصیت تحقیقی و علمی او مورد نظر است. او درسایه قریحه سرشار و فكر مواج و وسعت نظری كه داشت،به تحكیم مبانی فقه شیعه واساس مكتب اجتهاد پرداخت.او با حسن تقریر و دقت نظر و تعمق كم نظیر،درس می گفت و دانشجویان رشته های مختلف می توانستند از محضر او استفاده كنند. او فقه را بر پایه استدلال محكم بنا نهاد.

وفات او در حله در ماه 23 ربیع الآخر سال 696 در سن 74 سالگی رخ داده است آرامگاه وی امروزه در «محله الطاق » شهر حله قرار دارد و بر قبرش گنبد و سرایی ساخته اند. در پیرامون قبر او، آرامگاه گروهی از بزرگان شیعه نیز قرار دارد.

نام آوراني چون علامه حلى، ابن داود حلى، سيد بن طاووس و ابن سعيد هذلي حلي از جمله دست پروردگان مكتب درس محقق حلى اند. وی مورد احترام خاص خواجه نصیرالدین طوسی بود و خواجه به او ارج فراوان می نهاد. بعنوان نمونه خواجه طوسی گاه به كرسی درس محقق حاضر می شد و محقق به احترام خواجه از جا برخاسته و از او درخواست تدریس می نمود ولی او قبول نمی كرد و در جلسه مستمع بود.

علامه حلی در اجازه نامه ای كه به خاندان زهره داده،درباره او نوشته است:«كا ن هذا الشیخ افضل اهل عصره فی الفقه » (این بزرگ، فقیه ترین مردم روزگار خویش بوده است.)

صاحب تأسیس الشیعه می افزاید: «انگشت قلم،عاجز از بازشماری اوصاف اوست.او كتاب شرایع الاسلام دارد كه به مثابه قرآن فقه است....از مجلس عالی درس او بیش از 400 مجتهد آگاه كه شرح حال آنان در علم رجال آمده است فارغ التحصیل گردیده اند.

ابن داود تقی الدین حسن بن علی بن داود حلی شاگرد اودر الرجال ص 83 درباره او می نویسد: «المحقق الموفق الامام العلامه واحد عصره » (یكتای عصر خویش و گویاترین اهل زمان و منطقی ترین آنان،فردی كه حضور ذهن سریع داشت

تألیفات علامه محقق

صاحب ریحانه الادب چهارده جلد از آثار وی را نام می برد كه برخی از آنها هنوز هم از كتابهای درسی حوزه های علمیه به شمارمی آیند:

1-تلخیص الفهرست كه ملخص فهرست شیخ طوسی است. 2- الكهنه در منطق 3- المسلك فی اصول الدین 4-نكت النهایه و شرح آن(در فقه امامیه) در دو جلد و در پاسخ مسائلی كه در نجف از او پرسیده اند5-نهج الاصول الی علم الاصول 6- المختصر النافع؛ یكی دیگر از آثار فقهی اوست. این كتاب مفید و گزیده شده ازشرائع می باشد. این كتاب به علت اختصار و فراگیرندگی آن مورد توجه محافل علمی وتحصیلی قرار گرفته است 7-المعتبر:یكی دیگر از كتابهای فقهی محقق،معتبر در شرح مختصر است.

منبع: صبح صادق، ش.395، ص.6