كتاب عبقات الانوار میر حامد حسین پاسخی است علمی، مستند و منطقی به كتاب تحفه اثناعشریه عبد العزیز دهلوی. مولوی عبد العزیز (1159-1239ه.ق) از علمای برجسته سنی، كه به تعصب شهره بود و به «سراج الهند» شهرت داشت.

وی در راستای تحقق اهداف بیگانگان و ایجاد شكاف در صفوف مسلمین در نیمه اول قرن سیزدهم كتاب تحفه اثناعشریه را تالیف كرد و در این كتاب با تمام توان به عقاید و آرای شیعه اتهام زد و افترا بست. وی در چاپ اول نام مستعار خود، غلام حلیم را بر آن گذارد و این نام، ماده تاریخ تولد عبدالعزیز دهلوی مؤلف كتاب است و در چاپ دوم نام اصلی خود را بر آن نهاد. (1)

صاحب عبقات الانوار می نویسد:

در این كتاب عقاید و آرای شیعه را به طور عموم و فرقه اثناعشریه را به خصوص، در اصول و فروع و اخلاق و آداب و تمامی معتقدات و اعمالشان، به عباراتی خارج از نزاكت و كلماتی بیرون از آداب و سنن مناظره و به شیوه كتب نوآموزان كه به خطاب نزدیك تر است تا به برهان مورد حمله و اعتراض قرار داده... كتاب را مملو از افتراآت و تهمت های شنیعه ساخته است. (2)

 

استاد محمد رضا حكیمی در خصوص فرایند منفی این كتاب در جهان اسلام می نویسد:

باری این كتاب بدین گونه انتشار یافت و باعث تشتت جبهه اسلامی هند شد و در دل برادران مسلمان، نسبت به یكدیگر كینه و نفرت پدید آورد و صفای مسجد و محراب و شكوه رمضان و عاشورا را كدر ساخت و طنین با حشمت بانگ «الله اكبر» و وحدت جهت قبله را كه دل دشمن را آب می كرد و جان یهود و نصارای استعمارگر را می گداخت دستخوش نابه سامانی و تزلزل ساخت. سپس برخی دیگر از جان های تاریك و ایادی شر، به گونه ای دیگر به نشر و تكثیر كتاب پرداختند. (3)

مولوی عبدالعزیز دهلوی حرف تازه ای برای زدن ندارد بلكه حرف های پیشینیان خود، مثل ابن تیمیه، روزبهان، جوزی (4) و كابلی از عالمان متعصب اهل سنت را تكرار كرده است.

جالب توجه است كه این كتاب كاری ابتكاری هم نبوده است و مؤلف ایراد و اشكال تازه ای بر شیعه عرضه نكرده است، بلكه ترجمه و سرقتی بوده است از تالیفی كه سال ها پیش نوشته شده است; زیرا بنا به نگارش نویسنده نجوم السماء (ج 1، ص 352) و مؤلف كتاب عبقات الانوار (مجلد حدیث غدیر)، اصل این كتاب همان كتاب صواقع خواجه نصرالله كابلی است كه عبدالعزیز آن را به (فارسی) ترجمه كرده (5) و به نام خود به چاپ رسانده است. مولوی عبدالعزیز دهلوی كتاب تحفه اثناعشریه را با تهمت، جسارت و بسیار بی محتوا و سبك به پایان برد.

خدا گواه است هنگامی كه انسان نوشته های واهی و بی بن كتاب تحفه اثناعشریه را می نگرد، می بیند كه یك صدم معلومات بیكرانی كه در اقیانوس میرحامد حسین موج می زند و خیزابه می گیرد، برای روشن شدن نادرستی كتاب تحفه و ضعف علمی نویسنده آن بسنده است. (6)

هم اندیشان كج اندیش خیال نگر او با پندار محكم بودن تحفه اثناعشریه سعی بر ترویج آن داشتند تا با ارائه آن ورژنی جدید از سقیفه ارائه دهند. در این راستا كتاب تحفه اثناعشریه «در سال 1227 به وسیله غلام محمدبن محیی الدین اسلمی در شهر مدارس هندوستان به عربی ترجمه شد» (7) و از آن پس چندین بار به صورت خلاصه و ترجمه چاپ و توزیع شد. كتاب تحفه، با چاپ های متعدد، در تحریك حس بدبینی اهل سنت علیه جامعه شیعه، اختلاف در صفوف مسلمین، تیره و تار ساختن روابط اجتماعی، سیاسی و فرهنگی مسلمین تا حدودی مؤثر افتاد.

مباحث مورد بحث كتاب تحفه اثناعشریه در دوازده باب تنظیم شد كه عبارتند از: 1. دركیفیت حدوث مذهب تشیع و انشعاب آن به فرق مختلف; 2.در مكاید شیعه و طرق اضلال و تلبیس; 3. در ذكر اسلاف شیعه و علما و كتب ایشان; 4. در احوال اخبار شیعه و ذكر روات آن ها; 5. در الهیات; 6. در نبوات; 7. در امامت; 8.در معاد; 9. در مسائل فقهیه; 10. در مطاعن خلفای ثلاثه و ام المؤمنین و دیگر صحابه; 11. در خواص مذهب شیعه مشتمل بر سه فصل: الف) در اوهام، ب) در تعصبات، ج) در هفوات; 12. در تولا و تبرا مشتمل بر مقدمات عشره. (8)

 

پاسخ هایی بر تحفه اثناعشریه

امامت و رهبری، فلسفه سیاسی اسلام و مترقی ترین فلسفه سیاسی است. دانشمندان و عالمان مجاهد شیعه، همواره، در صدد بوده اند تا این فلسفه، یعنی اصل «امامت » را تحكیم بخشیده و حراست نمایند; اصلی كه عظمت و سعادت بشر در گرو آن است. در این راستا پس از نگارش كتاب مستهجن و بی بنیاد تحفه اثناعشریه از سوی عبدالعزیز دهلوی كه در آن كتاب احادیث متواتر پیرامون امامت و خلافت امیرالمؤمنین(ع) را انكار كرد عالمان شیعه به پا خاستند تا رسالت خویش در پاسداری و صیانت از امامت و رهبری را به انجام برسانند، بنابراین عده ای از عالمان شیعه كتاب هایی در رد تحفه اثناعشریه مولوی عبدالعزیز دهلوی نگاشتند كه به تعدادی از آن ها اشاره می كنیم:

 

·         میرزا محمد اخباری نیشابوری ابن عبدالنبی (مقتول 1232ه.ق). سیف الله المسلول علی مخربی دین الرسول این كتاب در رد بر تمام تحفه اثناعشریه است.

·         سید دلدار علی بن سید محمد معین نقوی لكهنوی (م 1235ه.ق). احیاء السنة وامامة البدعة (فارسی) در رد بر باب هشتم تحفه و حسام الاسلام و سهام الملام(فارسی) در رد باب ششم تحفه و الصوارم الالهیه(فارسی) در رد باب پنجم تحفه و ذوالفقار(فارسی) در رد بر باب دوازدهم تحفه اثناعشریه.

·         میرزا محمد بن احمد خان طبیب كشمیری دهلوی (م 1235ه.ق). النزهة الاثنی عشریه در رد تمام ابواب دوازده گانه تحفه اثناعشریه.

·         سید محمد قلی نیشابوری والد ماجد صاحب عبقات، نویسنده برهان السعادات در رد باب هفتم تحفه و سیف ناصری در رد باب اول تحفه و تقلیب المكائد در رد باب دوم تحفه و تشیید المطاعن در رد باب دهم تحفه و مصارع الافهام لقلع الاوهام در رد باب یازدهم تحفه اثناعشریه.

·         سبحان علی خان هندی (م 1260ه.ق). الوجیزة فی الاصول(فارسی). وی در این كتاب مقداری پیرامون علم اصول به بحث پرداخت، آن گاه احادیث دال بر امامت امیرالمؤمنین(ع) را ذكر كرد و سپس متعرض سخنان صاحب تحفه اثناعشریه شد و آن ها را رد كرد.

·         سلطان العلماء سید محمد بن سید دلدار علی (م 1284ه.ق). الامامة(عربی) در رد باب هفتم و بوارق موبقه(فارسی) در رد باب هفتم تحفه اثناعشریه.

·         سید مفتی محمد عباس شوشتری (م 1306ه.ق). جواهر عبقریه در رد تحفه اثناعشریه.

·         خیرالدین محمد اله آبادی. هدیة العزیز(فارسی) در رد باب چهارم تحفه اثناعشریه. وی همعصر پدر صاحب عبقات بود.

·         علامه سید جعفر معروف به ابوعلی خان موسوی. وی دو كتاب در رد تحفه به رشته تحریر در آورد.

ü      الف) برهان الصادقین رد بر باب هفتم;

ü      ب) تكسیر الضمین(فارسی) رد بر باب دهم.

 

·         شیخ مهدی بن حسین خالصی كاظمی (م 1343ه.ق). كتابی به نام تصحیف المنحة الالهیه، عن النفثة الشیطانیة نوشت.

 

·         علامه بزرگوار میرزا فتح الله معروف به شریعت (شیخ الشریعه) اصفهانی (م 1339ه. ق). المنحة الالهیة.

 

·         علامه محقق سید محمد امام جمعه سلطان العلماء. وی استاد صاحب عبقات الانوار است. كتابی در رد تحفه به نام طعن الرماح نوشته است. (9)

 

·         میرحامد حسین صاحب عبقات الانوار .

 

شخصیت میرحامد حسین و كتاب عبقات

علامه سید میرحامد حسین موسوی هندی نیشابوری، متكلمی بزرگ، عالمی متبحر و نام آور و استوانه ای استوار در قرن سیزدهم به شمار می آید. در زمان شاه سلطان حسین صفوی، سید محمد نامی، از علمای نیشابور، به هندوستان رفت و در دهلی اقامت گزید. فرزندان وی به مناصب دولتی در آمدند و كم كم اهمیت پیدا كردند. یكی از احفاد سید محمد، به نام برهان الملك فرماندار صوبه اود شد... در زمان پادشاهان نیشابوری، جماعت زیادی از نیشابور و مشهد مقدس و سایر شهرهای خراسان به هندوستان رفتند و در شهر لكهنو مركز حكومت آنان ساكن شدند. سادات نقوی تكه نیشابوری هستند در زمان پادشاهان اود به هند رفته اند. مرحوم میرحامد حسین نیشابوری، صاحب عبقات الانوار درتحت حمایت این خاندان حاكم شیعی فعالیت می كرد.... (10)

وی در پنجم محرم سال 1246هجری قمری متولد شد. نام وی سید مهدی و كنیه او ابوالظفر بود و به سید حامد حسین معروف گشت. سید میرحامد حسین نزد پدرش به فراگیری علوم و معارف اسلامی پرداخت و در پانزده سالگی پدرش را از دست داد. آن گاه ادبیات و نهج البلاغه را نزد مفتی سید محمد عباسی، مقامات حریری را از مولوی سید بركت علی صاحب فراگرفت و حكمت و فلسفه را از سید مرتضی بن سلطان العلما و سید محمد بن دلدار علی آموخت.

میرحامد حسین، عالمی پر تتبع بود و بر آثار عالمان گذشته و اخبار و روایات تسلط و در این خصوص شهرت خاصی داشت. وی پس از كسب علوم معقول و منقول عمر خویش را به بحث و پژوهش در اسرار اعتقادات دینی و حراست از ارزش های اسلام راستین و احیای فلسفه سیاسی اسلام گذراند و در این راستا آثار گرانسنگی از خود به یادگار گذارد كه صاحب اعیان الشیعه (جلد 18، ص 373) آن ها را ذكر كرده است.

میرحامد حسین در هجده صفر سال 1308 هجری قمری به دعوت حق لبیك گفت و در حسینیه جناب غفران مآب مدفون شد. رحلت میرحامد حسین،جهان اسلام و تشیع خصوصا مردم مسلمان هندوستان را در سوگ خود داغدار نمود و در عزایش به سوگ نشستند. ادبا و شعرا در تمجید از شخصیت او قصیده ها سرودند و در رثای وی مرثیه های بسیاری گفتند.

پدر میر حامد حسین، سید محمد قلی موسوی (م 1260ه.ق) سه فرزند به نام های سید سراج حسین (م 1282ه.ق)، سید اعجاز حسین (م 1286ه.ق) و سید حامد حسین (م 1306ه.ق) داشت. سیدناصر حسین (م 1361 ه.ق) و سید ذاكر حسین از فرزندان سید میرحامد حسین هستند. فرزندان سید محمد قلی موسوی همگان از عالمان دین و مشعل داران فرهنگ، عزت و فضیلت بودند و از خود آثار گرانسنگی به یادگار گذاردند. این خاندان بزرگ، ستارگانی درخشان در آسمان اندیشه بودند و هماره مشعل علم و تقوا و اعتقادات دینی را فروزان نگه داشتند.

 

علامه امینی درباره میرحامد حسین می گوید:

این سید پاك بزرگوار چونان پدر قدیس خویش، یكی از شمشیرهای آخته خداست بر سر دشمنان حق و درفش پیروزی حقیقت و دین، و آیتی بزرگ از آیات خدای سبحان است. خداوند به دست او حجت را تمام كرد و راه راست و حق را آشكار ساخت. (11)

 

عبقات الانوار

هرگاه از سوی عالمان شیعه كتابی بر رد تحفه اثناعشریه نگاشته می شد، عالمان هم اندیش مولوی عبدالعزیز و شاگردان وی در صدد پاسخ به آن بر می آمدند اما از آن جایی كه كتاب عبقات الانوار میرحامد حسین از قوت بالا و منطقی محكم برخوردار بود آنان را یارای مبارزه و پاسخ نبود. «تاكنون نشنیده ام كه كتابی بر رد عبقات الانوار نوشته شده باشد». (12) و این بهترین دلیل بر ناتوانی و تهی بودن اندیشه آنان است.

 

میرحامد حسین علاوه بر مستندنویسی، آداب اسلامی را كاملا رعایت می كرد. وی با برهان، دلیل، منطق و با حلم، صبر، عدل و انصاف از عهده پاسخ صاحب تحفه اثناعشریه برآمد.

 

صاحب تحفه اثناعشریه بر این باور بود كه دلیل شیعه بر امامت ائمه(ع) منحصر در شش آیه و دوازده حدیث نبوی می باشد. میرحامد حسین می گوید:

 

اقول: ان اول ما فی هذا الكلام هو: حصر «الدهلوی » الاحادیث النبویة الشریفة الدالة علی خلافة امیرالمؤمنیین(ع) و ولایة المطلقة فی «اثنی عشر حدیثا» و هذا انكار للحقیقة الراهنة ولنا ندری اهو حصر عقلی ام استقرائی؟

 

اما العقل، فلاسبیل له الی الحكم فی مثل هذه القضایا و البحوث، وان كان حصرا استقرائیا، فان الواقع خلاف ما زعمه، فان النصوص الواردة فی هذا المضمار تبلغ فی العدد لاضعاف المضاعفة لهذا العدد المزعوم...، كما لایخفی علی الخبیر المنصف. (13)

 

میرحامد حسین پاسخ خود را متوجه آیات و روایات مورد نظر عبدالعزیز دهلوی كه در بخشی از تحفه اثناعشریه خود دلالت و سند آن ها را ضعیف دانسته بود ساخت و به همین جهت كتاب خود، عبقات الانوار را در دو منهج تنظیم و تالیف كرد.

منهج اول

 

وی در منهج اول به بحث و بررسی و اثبات دلالت آیاتی چند از قرآن، مانند «انما ولیكم الله » و «الیوم اكملت لكم دینكم » و... بر امامت پرداخت.

 

متاسفانه این مجلد تاكنون چاپ نشده است «ولی در كتابخانه مؤلف در لكهنو، و در كتابخانه مولوی سید رجبعلی خان سبحان الزمان درجكراوان و... موجود است ». (14)

 

علامه سید علی حسینی میلانی در جلد بیستم چاپ جدید خلاصه عبقات الانوار، كه نام نفحات الازهار را بر آن نهاد، به اثبات دلالت شش آیه از آیات قرآن به روش علامه میرحامد حسین پرداخت كه كاری بسیار مبارك می باشد.

 

آیات منهج اول عبارتنداز: 1. انما ولیكم الله ورسوله والذین آمنوا الذین یقیمون الصلوة ویؤتون الزكوة وهم راكعون; 2.انما یرید الله لیذهب عنكم الرجس اهل البیت و یطهركم تطهیرا; 3. قل لا اسئلكم علیه اجرا الا المودة فی القربی; 4. فمن حاجك فیه من بعد ما جاءك من العلم فقل تعالوا ندع ابناءنا و ابناءكم و نساءنا و نساءكم و انفسنا و انفسكم ثم نبتهل فنجعل لعنة الله علی الكاذبین; 5. انما انت منذر و لكل قوم هاد; 6. والسابقون السابقون اولئك المقربون.

منهج دوم

 

علامه میرحامد حسین منهج دوم را به بحث از احادیث دوازده گانه درباره امامت ائمه(ع) و پاسخ به اعتراضات و شبهات وارده از سوی اهل سنت كه مولوی عبدالعزیز دهلوی در كتاب «تحفه اثناعشریه » خود آن ها را مطرح كرده است اختصاص داد كه تعدادی از آن به زیور طبع آراسته شد و بعضی را فرزندان و نوه او تكمیل كردند و به چاپ رساندند و از بعضی دیگر اطلاعی در دست نیست.

 

مجلدات عبقات الانوار كه به دست میرحامد حسین نوشته شده، عبارتند از:

 

·         بررسی حدیث غدیر (یامعشر المسلمین! الست اولی بكم من انفسكم؟ قالوا: بلی، قال: من كنت مولاه فعلی مولاه، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه) از نظر سند و دلالت

·         بررسی حدیث تشبیه (من اراد ان ینظر الی آدم فی علمه و الی نوح فی تقواه و الی ابراهیم فی حلمه والی موسی فی بطشه والی عیسی فی عبادته فلینظر الی علی بن ابی طالب) از نظر سند و دلالت

·         بررسی حدیث منزلت (اما ترضی ان تكون منی بمنزلة هارون من موسی الا انه لانبی بعدی) از نظر سند و دلالت;

·         بررسی حدیث نور (كنت انا و علی بن ابی طالب نورا بین یدی الله عزوجل قبل ان یخلق آدم باربعة آلاف عام، فلما خلق آدم، قسم ذلك النور جزاین، فجزء انا و جزء علی) از نظر سند و دلالت

·         بررسی حدیث ولایت (علی منی و انا من علی وهو ولیكم من بعدی) از نظر سند و دلالت;

 

البته اجل مهلت نداد تا احادیث دیگر را تكمیل نماید و پس از او فرزند برومندش، سید ناصر حسین كه او نیز چون والدش از اختران درخشان آسمان فضیلت بود چهار حدیث دیگر را به همان اسلوب والد ماجد تتمیم نمود كه به شرح زیر است:

 

·         بررسی حدیث طیر (قال رسول الله(ص): اللهم ائتنی باحب خلقك الیك والی یاكل معی فجاءعلی) از نظر سند و دلالت

·         بررسی حدیث باب (انا مدینة العلم و علی بابها...) از نظر سند و دلالت

·         بررسی حدیث ثقلین (انی تارك فیكم الثقلین، ما ان تمسكتم بهما لن تضلوا بعدی احدهما اعظم من الآخر: كتاب الله و عترتی) از نظر سند و دلالت

·         بررسی حدیث سفینة (الا ان مثل اهل بیتی فیكم مثل سفینة نوح من ركبها نجا و من تخلف عنها هلك) از نظر سند و دلالت.

 

این مجلدات نیز به چاپ رسید و پس از مرحوم سید ناصر حسین، فرزندش سید محمد سعید، كه از عالمان برجسته عصر خود بود، دو حدیث دیگر را به شرح زیر تكمیل نمود:

 

·         برسی حدیث مناصبة (من ناصب علیا الخلافة فهو كافر) از نظر سند و دلالت (به زبان عربی)

·         بررسی حدیث خیبر (لاعطین الرایة غدا رجلا یحب الله ورسوله ویحبه الله ورسوله یفتح الله علی یدیه) از نظر سند و دلالت فقط (به زبان عربی)

 

متاسفانه این دو حدیث تاكنون چاپ نشده اند. آن دو، شش حدیث نامبرده را نیز به نام نامی و اسم گرامی مرحوم سید میرحامد حسین قرار دادند تا از مقام شامخ آن مجاهد بزرگوار تجلیل و تقدیر شود و اضافه بر آن، مرحوم سید ناصر حسین و فرزندش همان رهی را سپردند كه بنیانگذار عبقات ترسیم فرموده بود.

 

تاكنون 16 جلد از عبقات الانوار به چاپ رسیده كه در مورد نه حدیث است. دو «حدیث المناصبة » و «خبیر» (قسمت اول) نوشته شده ولی تاكنون به چاپ نرسیده است (15) و متاسفانه دو حدیث «حق » (رحم الله علیا، اللهم ادر الحق معه حیث دار ) و «خیبر» (قسمت دوم) از مجموع دوازده حدیث نوشته نشده است. (16)

 

عالمان دین و دانشمندان اسلامی كتاب عبقات الانوار را شاهكار میرحامد حسین و كاری كارستان دانسته اند كه تعدادی از این نظرگاه ها را بیان خواهیم كرد. علامه امینی درباره عبقات چنین می نویسد:

 

اما كتاب او، عبقات، بوی خوش آن، از كران تا كران جهان وزید، و آوازه این كتاب، خاور و باختر را فرا گرفت. هر كس این كتاب را دید، دید كه معجزه ای روشن و روشنگر است، كه هیچ باطلی و نادرستی در آن راه نخواهد داشت. ما از این كتاب پر ارج و دانش فراوانی كه در آن گرد آمده است استفاده بسیار بردیم. از این رو سپاس های پیاپی خویش را به پیشگاه او و پدر گرامی اش تقدیم می داریم و از درگاه خدا برای آنان، پاداش های بزرگ و بسیاری می طلبیم. (17)

 

امام خمینی قدس سره در كتاب كشف الاسرار می گوید:

... كتاب عبقات الانوار سید بزرگوار حامد حسین هندی، كه چهار جلد بزرگ در حدیث غدیر تصنیف كرده و چنین كتابی تاكنون نوشته نشده و عبقات الانوار در امامت از قراری كه شنیده شده سی جلد است و آنچه ما دیدیم هفت و هشت جلد است و در ایران شاید تا پانزده جلد آن پیدا شود و اهل سنت در صدد جمع این كتاب و تضییع آن هستند و ما ملت شیعه در خواب هستیم تا آن وقت كه یك چنین گنج پرقیمت و گوهر گران بهایی از دست برود و اكنون قریب دو سال است كه به ملت شیعه راجع به تجدید طبع این كتاب پیشنهاد شده و به خونسردی تلقی شده است. با این وصف با خواست خدا جلد غدیر در تحت طبع است، لكن بر علمای شیعه بالخصوص و دیگر طبقات لازم است كه این كتاب را، كه بزرگ ترین حجت مذهب است، نگذارند از بین برود. (18)

 

محمدرضا حكیمی می نویسد:

به راستی كتاب عبقات، عظیم است. آن اقیانوس بیكران و آن دریای ژرف، این كتاب است. این چنین كتابی، در دیگر آفاق بشری و فرهنگ ملت ها نیز همانند ندارد. هر چه دانشمندان و عالمان بزرگ درباره آن گفته اند و هر چه سپس بگویند، حق آن است. این همه آگاهی و عمق، این همه معرفت و استقصا، این وسعت دامنه اطلاع، این خبرویت و تبحر... این قوام و ماده، این ها همه به راستی اعجاز است در عالم فكر و تالیف و در عرصه قدرت های انسانی. كتاب عبقات، با مجلدات بسیارش، یكی از والاترین نمونه های كار خرد انسانی و پشتكار و مسؤولیت بشری است و یكی از ارجمندترین سندهای هدایت و ارشاد. (19)

 

وی همچنین می گوید:

 

كتاب عبقات الانوار شاهكار علمی شیعه است در رشته مناظرات و عقاید و فلسفه سیاسی، در سده سیزدهم اسلامی. (20)

 

دانشمند بزرگ مرحوم حاج میرزا ابوالفضل كلانتری تهرانی می نویسد:

 

... رجوع كن به كتاب عبقات الانوار، تصنیف سید جلیل محدث عالم عامل، نادرة الفلك... الامیر حامد حسین المعاصر الهندی... كه عقیده من بنده چنان است كه از ابتدای تاسیس علم كلام تا حال تالیف این مختصر، كتابی در مذهب شیعه از جهت اتفاق نقل و كثرت اطلاع بر كلمات اعدا و احاطه به روایات وارده از آن ها در باب فضایل تا آن جا كه نوشته است مثل این كتاب مبارك تصنیف نشده است. (21)

هدف از نگارش عبقات الانوار

 

علامه میرحامد حسین كتاب عبقات الانوار را در مقام دفاع از مذهب تشیع و فلسفه سیاسی اسلام و با انگیزه روشنگری و بیدارسازی و حق شناسی نگاشت كه با آن تشیع در آن منطقه رونق یافت و افراد بسیار زیادی به مذهب تشیع گرویدند و بركات آن بر جهان اسلام باریدن گرفت.

 

علامه میر حامد حسین در این كتاب، تمام سعی و تلاش خود را معطوف این داشت تا عبقات الانوار، فلسفه امامت را روشن و مبین سازد و اسلام واقعی را معرفی كند; اسلامی كه به عزت و آگاهی، تكامل و سعادت بشر و پویایی جامعه می اندیشد و رهبران آن، پیامبران و امامان معصومند. انسان با چنین ارزش، جایگاه و ارجمندیی، بایسته است فقط از رهبران معصوم پیروی كند تا شان و منزلت و عزت انسانی او تحت رهبری امامان معصوم حفظ شود.

روش تحقیق

 

روش میرحامد حسین در نگارش این كتاب بدین گونه می باشد كه ابتدا، مطلب مورد ادعای صاحب تحفه اثناعشریه را به همراه مستندات او دقیق و كامل بیان می كند آن گاه به پاسخ و رد آن می پردازد كه در این رد و پاسخ، نخست سند احادیث مورد بحث (ثقلین، ولایت، غدیر، باب...) را بررسی می كند و آن گاه به اثبات تواتر و قطعی الصدور بودن، تنها از طریق اهل سنت و كتاب ها و مدارك معتبر آنان می پردازد و در این مورد، اسامی راویان آن حدیث شریف را از قرن دوم تا قرن سیزدهم (عصر خود) براساس قرن و با ذكر تاریخ وفات بیان و سپس حدیث مورد روایت آن راوی را ذكر می نماید و بعد به معرفی راوی، اعم از صحابی، تابعی، عالم و مؤلف می پردازد و نظریات صاحبان تراجم و شرح حال نگاران را در خصوص او بیان و حتی بعضی از كتاب ها، مانند مسند احمد، الامامة والسیاسه ابن قتیبه را نیز معرفی می كند. آن گاه متن حدیث و چگونگی دلالت آن را بر وفق نظر شیعه بر می رسد و تحلیل می كند و در پایان به یكایك شبهات و اعتراضات عامه پاسخی مبرهن می دهد.

 

میرحامد حسین پس از نقل مطالب یا حدیث، نشانی دقیق مصدر را، حتی باب و فصل و صفحه را می نگارد. این روش نگارش میرحامد حسین در عبقات الانوار بود و فرزندان و نوه او، كه بعضی از مجلدات عبقات الانوار را كامل كردند همین شیوه را پی گرفتند. عبدالعزیز دهلوی بر این باور بود كه فقط دوازده حدیث بر اثبات امامت علی بن ابی طالب(ع) وجود دارد و عالمان شیعه به آن ها استناد می كنند.

 

عبدالعزیز دهلوی در بخشی از باب هفتم كتاب خود كه پیرامون مساله خلافت و موضوع امامت نگاشته است چنین وانمود می كند كه عقاید شیعی مذهبان درباره پیشوایی و خلافت بلافصل علی(ع) و یازده نفر ائمه بر حق دیگر، مبنی بر دوازده یا سیزده روایتی است كه یك یك آن ها را نقل كرده و سرانجام می گوید:

 

این احادیث به جز یكی یا دو تا از آن ها، بقیه از نظر سند ضعیف و از درجه اعتبار ساقط و از حیث دلیل بودن بر مدعات شیعه نارسا و غیر كافی است. (22)

 

و نیز جمله ای از آیات شریفه قرآنی را، كه مورد استفاده شیعه بود، نقل و سپس دلالت آن آیات را بر عقیده شیعه تخطئه می نماید.

اگر چه احادیث مورد استدلال و استناد شیعه بر امامت آن حضرت بسیار زیاد می باشد، اما چون صاحب تحفه دوازده حدیث را مورد نقد قرار داد علامه میرحامد حسین نیز در عبقات الانوار از دوازده حدیث شریف بحث می كند و به تثبیت و تحكیم آن می پردازد، اگر چه هر یك از این احادیث خود به تنهایی بر اثبات امامت علی بن ابی طالب(ع) كافی است.

روش تحقیق میرحامد حسین در واقع بحث از علوم مختلف، مانند علم تفسیر، كلام، حدیث، درایه، رجال، تاریخ و ادبیات بود. بنابراین بحث های عبقات الانوار بسیار كامل و جامع می باشد و برای هر مفسر، متكلم، مورخ، ادیب و عالم محدثی قابل استفاده است.

 

شیخ آقا بزرگ تهرانی نكته اخلاقی قابل توجهی را درباره علامه بزرگوار میرحامد حسین بیان می كند:

امر عجیب این است میرحامد حسین این همه كتاب های نفیس و این دائرة المعارف های بزرگ را تالیف كرده است، در حالی كه جز با كاغذ و مركب اسلامی (یعنی كاغذ و مركبی كه در سرزمین های اسلامی به دست مسلمانان تهیه می شده است) نمی نوشته است و این به دلیل تقوای فراوان و ورع بسیار او بوده است اصولا دوری وی از به كار بردن صنایع غیر مسلمانان مشهور همگان است. (23)

 

زبان نگارش

از آن جایی كه كتاب تحفه اثناعشریه به زبان (فارسی) نوشته شده بود میرحامد حسین نیز، كه در صدد پاسخ به آن بود، كتاب عظیم عبقات الانوار خود را به زبان فارسی نگاشت. نثر فارسی، زیبا، پخته و پرمغز این كتاب نه تنها ملال آور یست بلكه شیرین و دلنشین است و چون از علوم مختلف بهره گرفته متنوع و گونه گونه است و هر خواننده را برای پی گیری موضوع ها و بحث ها، به دنبال خود می كشاند.

 

منابع تحقیق میرحامد حسین

بخشی از این منابع و مصادر علامه میرحامد حسین، كتابخانه پدر بزرگوارش مرحوم سید محمد قلی موسوی و بخشی دیگر، كتاب های خریداری شده در مسافرت ها بود. بخش سوم منابع مورد نیاز علامه را از بلادهای مختلف طبق تقاضایش برای ایشان ارسال می داشتند و بخش آخر را نیز از كتابخانه هایی كه هنگام بازدید می دید، استفاده می كرد كه این بازدید و بهره برداری از كتابخانه حرم شریف نبوی در مدینه منوره و كتابخانه مكه مكرمه و بعضی از كتابخانه های مشهور عراق بوده است. وی در تهیه این منابع متحمل رنج ها و زحمت های فراوان شد تا با بهره وری از كتاب های معتبر اهل سنت به اثبات ولایت و امامت ائمه(ع) بپردازد. (24)

 

بخشی از كتاب های اهل سنت در موضوعات مختلف، كه میرحامد حسین از آن استفاده كرده؛عبارت است از:

·         حدیث: الصحاح الستة وشروحها، كتب السنن، كنزالعمال، الموطا وشروحه، المشكاة وشروحها

·         تفسیر قرآن: تفسیر ابن كثیر، جلالین، كشاف زمخشری، درالمنثور سیوطی، طبری، روح المعانی

·         سیره: السیرة النبویة المعروفة بسیرة ابن هشام، سیرة النبویة دحلان، سبل الهدی والرشاد فی سیرة خیر العباد

·         فقه: المبسوط شمس الدین سرخسی، نیل الاوطار شوكانی، احكام الاحكام فی شرح عمدة الاحكام حلبی، بدایع الصنایع كاشانی

·         اصول فقه: المختصر لابی الحاجب وشروحه، الاصول سرخسی، المنار و شروحه، مسلم الثبوت و شروحه، نهایة العقول فخررازی

·         رجال الحدیث: تهذیب الكمال امزی، تهذیب التهذیب ذهبی، الكمال فی اسماء الرجال، الثقات از ابن حیان

·         كلام: شرح المقاصد تفتازانی، شرح المواقف جرجانی، شرح التجرید قوشجی...;

·         تاریخ: تاریخ الطبری، تاریخ ابن اثیر، تاریخ ابن خلدون، تاریخ الیعقوبی، مروج الذهب مسعودی.

·          

كتب مربوط به عبقات الانوار

1.     تتمیم عبقات، اثر سید ناصر حسین معروف به شمس العلماء، فرزند سید میرحامد حسین

2.     تذییل عبقات، نوشته سید ذاكر حسین، فرزند صاحب عبقات الانوار

3.     تعریب، جلد اول، «حدیث مدینة العلم » به قلم سید محسن نواب

4.     تلخیص، جلد دوم، پنجم، ششم و بخشی از جلد یكم به نام الثمرات به قلم سید محسن نواب

5.     تكمیل، جلد هفتم عبقات الانوار، نوشته سید محمد سعید، فرزند سید ناصر حسین و نوه میر حامد حسین

6.     فیض القدیر فی ما یتعلق بحدیث الغدیر، تلخیصی است به قلم محدث شیخ عباس قمی.

 

مجلدات غدیر از كتاب بزرگ عبقات الانوار میرحامد حسین بسیار مفصل و طولانی است كه این امر موجب شده است كه كمتر مورد استفاده قرار گیرد. مرحوم حاج شیخ عباس قمی (م 1359ه.ق) آن را به صورتی زیبا تلخیص كرد و به فیض القدیر فیما یتعلق بحدیث الغدیر نام نهاد. وی در این تلخیص روش علامه میرحامد حسین را كاملا رعایت و ساختار و چارچوب كار وی را حفظ كرد و خواننده در مباحث و موضوع ها احساس گسست نمی كند. محدث شیخ عباس قمی در این خصوص در زندگی نامه خود می نویسد:

 

كتاب فیض الغدیر... و آن مختصری است از جلدین غدیر عبقات الانوار سید محدث، عالم متكلم، محقق و مدقق مؤید مسدد، محیی السنة وسیف الامة، فخرالشیعة و حامی الشریعة، سیدنا الاجل مولانا المیر حامد حسین الهندی. (25)

 

محدث قمی این اثر را در سال 1321هجری قمری در نجف اشرف به سامان رساند و تا هنگام تصحیح به صورت نسخه خطی در اختیار فرزندش قرار داشت كه در سال 1364 هجری شمسی به همت آیة الله استادی با همكاری حجج اسلام، آقایان، رضا مختاری و سید علی میرشریفی تصحیح و تحقیق شده است و در سال 1406هجری قمری نخستین بار با همت مؤسسه در راه حق چاپ و بار دوم به كوشش مركز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم در 462 صفحه به زیور طبع آراسته شد.

 

محدث قمی خلاصه این كتاب را به دو مقصد تقسیم كرد: وی مقصد اول را به اثبات تواتر حدیث غدیر و نقض ایرادات فخررازی و مقلدین او و ذكر اسمای ناقلین و مخرجین این حدیث شریف از اكابر ائمه سنیه اختصاص داد كه این فصل را در سه باب با این عنوان هاتنظیم كرد: باب اول: اثبات متواتر بودن حدیث غدیر و ذكر نام عالمان اهل سنت كه كتابی در خصوص حدیث شریف تالیف كردند; باب دوم: ذكر كلمات فخر رازی در قدح حدیث شریف غدیر و جواب آن; باب سوم: در ذكر نام كسانی كه در قدح حدیث غدیر از فخررازی تقلید كرده اند به همراه نقل كلمات بعضی از آنان.

 

مقصد دوم به بیان دلالت حدیث غدیر بر امامت حضرت امیرالمؤمنین(ع) و نقض كلمات شاه صاحب دهلوی اختصاص دارد كه باب اول آن به بحث از كلام شاه صاحب در قدح بر دلالت حدیث شریف غدیر و بعد به رد آن و وجوه دلالت حدیث غدیر بر امامت و خلافت حضرت امیرالمؤمنین(ع) می پردازد. وی در این باب ده دلیل بر اثبات دلالت حدیث شریف غدیر بر امامت امیرالمؤمنین(ع) بیان می كند.

 

7. خلاصه عبقات الانوار. این مجموعه به زبان عربی می باشد كه علامه سید علی حسینی میلانی تالیف و تعریب آن را در سال 1385هجری قمری در شهر كربلا آغاز كرد. وی در مقدمه جلد اول این كتاب به مباحثی از قبیل التزام علامه میر حامد حسین به قواعد مناظره و بحث، روش استدلال سندی و دلالتی، منابع اهل سنت در حوزه های تفسیر قرآن، علوم حدیث، سیره و تاریخ، فقه و اصول، رجال و كلام می پردازد.

 

علامه سید علی حسینی میلانی در سال 1414هجری قمری به بازنگری و چاپ مجدد خلاصه عبقات الانوار در 20 جلد به نام نفحات الازهار به صورتی زیبا و با فهرستی كامل در آخر هر جلد پرداخت. وی جلد یكم و دوم و سوم را به «حدیث ثقلین » و چهارم را به «حدیث سفینه » و پنجم را به «حدیث نور» و ششم، هفتم، هشتم و نهم را به «حدیث غدیر» و دهم، یازدهم و دوازدهم را به «حدیث مدینة العلم » و سیزدهم و چهاردهم را به «حدیث طیر» و پانزدهم و شانزدهم را به «حدیث ولایت » و هفدهم و هیجدهم را به «حدیث منزلت » و سرانجام جلد نوزدهم را به «حدیث تشبیه » اختصاص داد. این نوزده جلد مربوط به منهج دوم است.

ابتكار علامه سید علی حسینی میلانی

 

چون منهج اول عبقات كه به آیات اختصاص داشت متاسفانه در دسترس نبود، علامه سید علی حسینی میلانی در ابتكاری ستودنی منهج اول را تالیف كرد و جلد بیستم نفحات الازهار را به این منهج اختصاص داد. وی این منهج را به روش میرحامد حسین تالیف كرد و در همان جلد(ص 8) به آن اشاره می كند. ایشان در این كتاب، هفت آیه مورد ادعای عبدالعزیز دهلوی را مطرح و دلالت آن ها را بر امامت ائمه(ع) اثبات می كند. این آیات عبارتند از: 1. «ولایت » آیه 55سوره مائده; 2. «تطهیر» آیه 33 سوره احزاب; 3.«مودة » آیه 23 سوره شوری; 4. «مباهله » آیه 59 سوره آل عمران; 5. «انما انت منذر ولكل قوم هاد» آیه 24 سوره فاطر; 6. «و قفوهم انهم مسؤولون » آیه 24 سوره صافات; 7. «والسابقون السابقون اولئك المقربون » آیه 10 سوره واقعه. این كتاب در سال 1420هجری قمری/1378 در قم به زیور طبع آراسته شد.

 

8. عبقات الانوار در اثبات امامت ائمه اطهار(ع): این مجموعه در شش جلد و با همت گروهی از فضلای اصفهان و به همت موسسه نشر نفائس مخطوطات به سال 1382/هجری قمری در اصفهان به چاپ رسید. در جلد اول و دوم (جمعا در 944 صفحه) به بحث و بررسی سند «حدیث شریف ثقلین » پرداخته شده و جلد سوم و چهارم و پنجم (با 912 صفحه) به بحث از دلالت «حدیث ثقلین » بر امامت ائمه(ع) و اثبات آن اختصاص یافته است. در بخش عمده جلد ششم، به ادامه بحث از سند و دلالت «حدیث شریف سفینه » می پردازد و بخش آخر این جلد را، به معرفی تحفه اثنا عشریه و صاحب آن، معرفی میرحامد حسین، آثار و خانواده او اختصاص می دهد.

 

9. عبقات الانوار: به همت حضرت استاد حاج سید مصطفی مهدوی اصفهانی بخشی از عبقات الانوار به چاپ رسید كه عبارتند از: «حدیث طیر» در یك جلد، «حدیث مدینة العلم » در دو جلد، «حدیث ولایت » در یك جلد، «حدیث تشبیه » در یك جلد و «حدیث نور» در یك جلد. این مجلدات به اهتمام مدرسه امام المهدی(ع) قم به چاپ رسید.

نامه ها

 

پس از انتشار كتاب عبقات الانوار در كشورهای اسلامی، میرحامد حسین مورد تقدیر علمای دین واقع شد و برای او نامه های تقدیر و تشكر ارسال داشتند كه تعدادی از آن ها با عنوان «سواطع الانوار فی تقریظات عبقات الانوار» به كوشش سید مظفر حسن در 56 صفحه در لكهنو در سال 1304 هجری قمری منتشر شد و سپس در سال 1323 با افزودگی هایی به همت مولوی سید مظفر حسین در 124 صفحه به چاپ رسید. اكنون به چند نمونه از آن نامه ها بسنده می كنیم:

نامه آیة الله شیخ زین العابدین مازندرانی حائری:

 

... چون متدرجا مجلدات كتب مؤلفات و مصنفات آن جناب سامی صفات كه عبارت از «استقصاء الافحام » و «عبقات » بوده باشد در این صفحات به دست علما و فضلای این عتبات عرش درجات، ملحوظ و مشاهد افتاد به اضعاف مضاعف آنچه شنیده می شد دیده شد در كتاب «احكمت آیاته ثم فصلت من لدن حكیم خبیر» از صفحاتش نمودار، «كتاب مرقوم یشهده المقربون » از اوراقش پدیدار، از عناوینش «آیات محكمات هن ام الكتاب » پیدا، و از مضامینش «هذا بلاغ للناس ولینذروا به ولیعلموا انه الحق و لیذكر اولوالالباب » هویدا، از فصولش عالمی را تاج تشیع و استبصار بر سر نهاد و از ابوابش به سوی «جنات عدن تجری من تحتها الانهار» باب ها گشاده، كلماتش «وجعلناها رجوما للشیاطین »، كلامش «الا لعنة الله علی القوم الظالمین »، مفاهیمش «الم اعهد الیكم یا بنی آدم ان لا تعبدوا الشیطان انه لكم عدو مبین »، مفاهیمش در لسان حال اعدا «یا لیت بینی و بینك بعد المشرقین و بئس القرین »، دلایلش «هذا بیان للناس و هدی و موعظة للمتقین »، براهینش «كتاب انزل الیك فلا یكن فی صدرك حرج منه لتنذر به و ذكری للمؤمنین »، برای دفع یاجوج و ماجوج مخالفین دین مبین، سدی است متین، و از جهت قلع و قمع زمره معاندین مذهب و آیین چون تیغ امیرالمؤمنین، سیمرغ سریع النقل عقل از طیران به سوی شرف اخبارش عاجز، همای تیزپای خیال از وصول به سوی غرف آثارش قاصر، كتبی به این لیاقت و متانت و اتقان تا الآن از بنان تحریر نحریری سرنزده و تصنیفی در اثبات حقیقت مذهب و ایقان تا این زمان از بیان تقریر حبر خبیری صادر و ظاهر نگشته.

 

از عبقاتش رایحه تحقیق وزان و از استقصایش استقصا بر جمیع دلایل قوم عیان، ولله در مؤلفها و مصنفها، «اكان للناس عجباان اوحینا الی رجل منهم ان انذر الناس و بشر الذین آمنوا ان لهم قدم صدق عند ربهم قال الكافرون ان هذا لساحر مبین ». (26)

نامه میرزای شیرازی به میر حامد حسین:

 

به عرض می رسانم: رجای واثق آن كه علی الدوام در تشیید قواعد دین حنیف و تسدید سواعد شرع شریف، به بركات امام عصر، ولی زمان (ارواحنا له الفداء) موفق و مسدد باشید! اگرچه در مقام تودد و اتحاد كمتر میسر شده است بتوانم چنانچه شایسته است برآیم. واحد احد اقدس (عزت اسماؤه) گواه است، همیشه شكر نعمت وجود شریف را می كنم و به كتب و مصنفات رشیقه آن جناب مستانسم و حق زحمات و خدمات آن وجود عزیز را در اسلام نیكو می شناسم. انصاف توان گفت تا كنون در اسلام در فن كلام، كتابی به این گونه نافع و تمام تصنیف نشده است، خصوصا كتاب عبقات الانوار ، كه از حسنات این دهر و غنایم این زمان است. بر هر مسلم متدین لازم است كه در تكمیل عقاید و اصلاح مفاسد خود، به آن كتاب مبارك رجوع نماید و استفاده نماید و هر كس به هر نحو تواند در نشر و ترویج آن ها به اعتقاد احقر باید سعی و كوشش را فروگذار ندارد تا چنان كه در نظر است اعلای كلمه حق و ادحاض باطل شود، كه خدمتی شایسته تر از این به طریقه حقه و فرقه ناجیه كمتر در نظر است. (27)

 

محدث نوری نامه های بسیاری برای میر حامد حسین ارسال داشت كه از آن مجموعه، دوازده نامه شناسایی شده و در نشریه نور علم (28) به چاپ رسیده است.

 

پی نوشت ها:

 

1.     علامه سید علی حسینی، میلانی، خلاصه عبقات الانوار، ج 1،ص 158.

2.     عبقات الانوار، چاپ اصفهان، ج 6، ص 1198.

3.     محمد رضا حكیمی، میرحامد حسین، ص 118.

4.     علامه سید علی حسینی میلانی، همان، ج 1، ص 111.

5.     عبقات الانوار،حدیث ثقلین، چاپ اصفهان، ج 6، ص 1198-1199.

6.     محمدرضا حكیمی، همان، ص 151.

7.     عبقات الانوار، حدیث ثقلین، چاپ اصفهان، ج 6، ص 1199.

8.     همان، ص 1200.

9.     عبقات الانوار، چاپ اصفهان، ج 6، ص 1203-1207.

10. محمد رضا حكیمی، همان، ص 105، به نقل از: شهید مطهری قدس سره، خدمات متقابل اسلام و ایران.

11. الغدیر، ج 1، ص 156 و 157.

12. علامه سید علی حسینی میلانی، همان، ج 1، ص 128.

13. همان، ج 6، ص 51.

14. شیخ آقا بزرگ تهرانی، الذریعه، ج 15، ص 214.

15. عبقات الانوار، غلامرضا مولانا بروجردی در مقدمه، ج 1

16. علامه سید علی حسینی میلانی، همان، ج 1، ص 124.

17. الغدیر، ج 1، ص 156 و 157; حكیمی، همان، ص 123.

18. امام خمینی قدس سره، كشف الاسرار، ص 141.

19. حكیمی، همان، ص 128.

20. همان، ص 130.

21. عبقات الانوار، حدیث ثقلین، چاپ اصفهان، ج 6، 1228، به نقل از كتاب شفاء الصدور، ذیل جمله «السلام علیك یابن فاطمة الزهرا(ع)»، ص 99-100.

22. عبقات الانوار، حدیث ثقلین، چاپ اصفهان، ج 6، ص 1208.

23. محمدرضا حكیمی، همان، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1359 .

24. علامه سید علی حسینی میلانی، همان، ج 1، ص 108 109.

25. فوائد الرضویه، ص 222.

26. سید علی حسینی میلانی،همان، ج 1، ص 116.

27. عبقات الانوار، مقدمه حدیث غدیر، ص 56; سواطع الانوار، ص 52; حدیث ثقلین، چاپ اصفهان، ج 6، 1237.

28. نور علم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، شماره 48، ص 88.

 

منابع مقاله:

فصلنامه پژوهش و حوزه، شماره 3، میرحامد، حسین / حسینی، سید محمدرضا؛

 

منبع : www.hawzah.net