خاندان فضیلت
 علامه میرحامد حسین، از خاندانهای اصیل سادات موسوی است و با27 واسطه، نسبتش به امام هفتم امام موسی كاظم(ع) می رسد. نیاكان او در طول قرون گذشته، همه از سادات اهل علم و زهد و فضیلت بوده اند.[i] شایان ذكر است كه این خاندان در اصل ایرانی بودند و در نیشابور زندگی می كردند و در قرن هفتم، «سید اوحد الدین » - جد پانزدهم میرحامد حسین - در پی حمله مغول، به هندوستان هجرت كرد و در شهر «كنتور» رحل اقامت افكند.[ii]
 سید محمد حسین (متوفی 1288ق)، پدربزرگ میرحامد حسین، فقیهی ارجمند و در زهد و عبادت سرآمد روزگار بود. گفته اند: از زمانی كه به سن بلوغ رسید، هرگز نمازهای مستحبی اش ترك نشد. كراماتی را هم به وی نسبت داده اند. در هنر خوشنویسی هم دستی داشت، نسخه ای از قرآن، و سه كتاب «حق الیقین » (علامه مجلسی)، «تحفة الزائر» (علامه مجلسی) و «جامع عباسی » (شیخ بهایی)، به خطر زیبای وی در كتابخانه ناصریه لكهنو، موجود است.[iii]
 علامه سید محمد قلی (متوفی 1260ق) پدر میرحامد حسین، از علمای بزرگ قرن سیزدهم هجری و از صاحب نظران در علم كلام بود. مدتی نیز در شهر «میرتهه » بر كرسی قضاوت و فتوا نشست. رساله ای هم به نام «عدالت علویه » در موضوع احكام قضاوت و افتاء و شرائط قاضی و مفتی نوشته است.
 او كتابهای زیادی از خود به یادگار گذاشت.[iv]
 ولادت و رشد
 "میرحامد حسین" در سال 1246 ه.ق در شهر «میرتهه » هند، در خانه سید محمد قلی به دنیا آمد. نام اصلی او را «مهدی » نهادند. سبب شهرتش به علامه میرحامد حسین، آن است كه پدرش پیش از آنكه خبر تولد فرزندش را بشنود، در رؤیا جد خود «سید حامد حسین » را دیده بود. از این رو فرزند نوزادش را به این نام مشهور كرد.
 میرحامد حسین وقتی به هفت سالگی رسید، پدرش او را به مكتب گذاشت. او مقدمات دروس ابتدایی را خواند آنگاه وارد مراحل بالاتری شد. مقامات حریری و «دیوان متنبی » را نزد مولی «سید بركت علی صاحب »، و نهج البلاغه را در محضر مفتی «سید عباس شوشتری » آموخت و سپس به فراگیری علوم عقلی در نزد «سید مرتضی خلاصة العلماء» و علوم شرعی در محضر «سید محمد سلطان العلماء» و برادر او «سید حسین سید العلماء» پرداخت و پس از سالها تلاش و همت، تحصیلات خود را با موفقیت به اتمام رساند.
 تلاش علمی و خلق آثار
 جوامع اسلامی بویژه هندوستان، در دوران زندگی میرحامد حسین، بیش از پیش دچار آشوب و تفرقه شده بود. استعمارگران و دشمنان اسلام، همواره برای دست یافتن به اهداف شوم و غارتگرانه خود، دوست می داشتند كه مسلمانان با هم اتحاد نداشته باشند و مدام با خصومت زندگی كنند. بدین خاطر گاه دانشمندانی را در میان خود مسلمانان تحریك می كردند تا با نوشتن یا گفتن حرفهایی تفرقه افكن و اختلاف آفرین، صفوف آنان را بر هم زنند و محیط زندگی برادرانه را تبدیل به بلوا و آشوب و سوءظن و دشمنی سازند.
 علامه سید محمد قلی پدر میرحامد حسین، سالها عمر خود را صرف جواب دادن شبهات و تهمتهایی كرد كه دشمنان اسلام، به دست برخی از دانشمندان مسلمان، علیه شیعه و مكتب اهل بیت(ع) شایع می كردند اكنون بعد از پدر نوبت به پسر صالح و خلف او یعنی علامه میرحامد حسین هندی رسیده بود. او مشاهده می كرد كه چه افتراها و تهمتهایی بر شیعه می بندند كه روح شیعه از آنها خبر ندارد ... این بود كه تصمیم گرفت كمر همت ببندد و همچون پدرش، در عرصه قلم و تحقیق و تتبع و بیان حقائق و وقایع تاریخ اسلام، به دفاع از حق برخیزد و به تهمتهای مغرضانه و جاهلانه و خصومت آمیز دشمنان تشیع، پاسخ دهد «تا سیه روی شود هر كه در او غش باشد!»
 نخستین كارش، نقد، بررسی، تصحیح و تهذیب بعضی از كتابهای ارزشمند پدرش علامه سید محمد قلی بود.[v] چرا كه بسیاری از آثار پدرش، در دفاع از مكتب شیعه و پاسخ به ایرادهای مخالفان تشیع بود و شایسته بود كه پسر دانشمند و فرزانه، آنها را تصحیح و چاپ و منتشر كند. میرحامد حسین سالهایی از عمر گرانمایه خود را در این راه صرف كرد و از این رهگذر، خدمات شایانی به عالم تشیع ارزانی داشت. آنگاه خود اقدام به نوشتن كتابهایی گرانقدر نمود كه اینك به ذكر آنها می پردازیم:
 1. استقصاء الافحام، ده جلد و به فارسی است. مؤلف در این كتاب مطالبی را پیرمون قرآن كریم، حضرت مهدی(عج) شرح حال بسیاری از دانشمندان اهل سنت و اصول و فروع دین، مطرح كرده است و پاسخی است به كتاب «منتهی الكلام » تالیف حیدر علی فیض آبادی حنفی، كه مطالبی شبهه آمیز و بی اساس در باره شیعه داشت.[vi]
 2. شوارق النصوص، پنج جلد در علم كلام.
 3. افحام اهل المین، ردی است بر كتاب «ازالة الغین » تالیف حیدرعلی فیض آبادی حنفی.
 4. اسفار الانوار، سفرنامه حج و كربلا.
 5. كشف المعضلات فی حل المشكلات.
 6. العضب البتار فی مبحث آیة الغار.
 7. النجم الثاقب فی مسالة الحاجب، كتاب فقهی در موضوع ارث.
 8. الدرر السنیة فی المكاتیب و المنشآت العربیه.
 9. زین الوسائل الی تحقیق المسائل، مسائل فقهی و گوناگون.
 10. الذرایع، در شرح شرایع محقق حلی.[vii]
 11. عبقات الانوار فی مناقب الائمة الاطهار.
 این اثر بزرگترین و ارجمندترین كتاب اوست و از شاهكارهای علمی و اعتقادی شیعه به شمار می رود. مؤلف بزرگوار این كتاب عظیم و شگفت انگیز را در مناقب ائمه اطهار (ع) و در جواب كتاب ضد شیعی «تحفه اثنی عشریه » نوشته است.
.ق) معروف به «سراج الهند» نوشته بود. اما چه تحفه ای و چه هدیه ای؟! او كه از عالمان برجسته و فاضل شبه قاره هند و كتاب خصومت برانگیز «تحفه اثنی عشریه » (هدیه ای برای شیعیان دوازده امامی) را مولوی عبدالعزیز دهلوی (م 1239 ه از اهل سنت بود، بدون توجه به آیات وحدت بخش قرآن و سفارشهای پیامبر(ص) در این كتابش، عقاید و آراء شیعه را به طور عموم و فرقه اثنی عشریه را بالخصوص در اصول و فروع و اخلاق و آداب و تمامی معتقدات و اعمالشان به عباراتی خارج از نزاكت و كلماتی بیرون از آداب و سنن مناظره و به روش كتب نوآموزان - كه به خطابه نزدیكتر است تا به برهان یا دست كم نقل صحیح مطالب - مورد حمله و اعتراض قرار داده ... كتاب را مملو از افتراآت و تهمتهای شنیعه ساخته است ... و باعث تشتت جبهه اسلامی هند شد. این كتاب در دل برادران مسلمان نسبت به یكدیگر كینه و نفرت پدید آورد و صفای مسجد و محراب، شكوه رمضان و عاشورا را كدر ساخت.[viii] ...
 عبقات الانوار[ix] ، دارای دو منهج و هر منهج نیز مشتمل بر مجلداتی چند است منهج اول در باره اثبات دلالت آیاتی چند از قرآن مجید بر امامت است، از جمله آیه:
 «انما ولیكم الله و رسوله و الذین آمنوا الذین یقیمون الصلوة و یؤتون الزكاة و هم راكعون» - مائده / 55.
 و آیه:
«الیوم اكملت لكم دینكم ... .» مائده /3
 و آیات فراوان دیگری كه بر امامت شرعی و الهی ائمه اهل بیت عصمت و طهارت (امام علی و فرزندان معصومش)(ع) دلالت می كند. همه را مورد بحث عالمانه و محققانه و گسترده قرار داده است. گفته اند این مجلد هنوز به چاپ نرسیده است و در كتابخانه عظیم مؤلف دانشمندش، در شهر لكهنو نگهداری می شود.
 منهج دوم كتاب، در باره احادیث دوازده گانه ای است كه مولوی عبدالعزیز دهلوی در كتاب تحفه اثنی عشریه، مغرضانه اصل یا تواتر آنها را انكار و اشكالاتی بر این احادیث شیعی وارد كرده بود. این منهج از كتاب شگفت آور و عظیم عبقات الانوار، 30 جلد است كه حدود دوازده جلد آن در هندوستان و ایران به چاپ رسیده است. هر یك از احادیث دوازدهگانه، خود یك مجلد و برخی از این مجلدات هم در چندین جلد به سبك قدیم و سنگی چاپ شده است بدین شرح:
 مجلد اول از منهج دوم، در مورد حدیث غدیر.
 مجلد دوم، در موضوع حدیث منزلت.
 مجلد سوم، در باره حدیث ولایت.
 مجلد چهارم، در باره حدیث طیر.
مجلد پنجم، شرح و بیان حدیث «انا مدینة العلم و علی بابها ...».
 مجلد ششم، در باره حدیث تشبیه.
 مجلد هفتم، در باره حدیث «من ناصب علیا لخلافه فهو كافر».
 مجلد هشتم، در بیان حدیث نور «كنت انا و علی نورا ...».
 مجلد نهم، در باره حدیث «رایت ».
 مجلد دهم، در موضوع حدیث «انك تقاتل علی تاویل القرآن ...».
 مجلد یازدهم، در مورد حدیث «الحق مع علی ...».
 مجلد دوازدهم، در باره حدیث ثقلین.
 عبقات الانوار از نگاه بزرگان
 بزرگان علم و تحقیق، بر عظمت كتاب عبقات الانوار اقرار كرده اند و آن را به دیگران نیز شناسانده اند:
1. علامه بزرگ شیعی، شیخ عبدالحسین امینی صاحب كتاب الغدیر، در باره عبقات می گوید:
 «بوی دلپذیرش در تمامی جهان پیچیده و آوازه اش از خاور تا باختر را فرا گرفته است، هر كس آن را دیده، دانسته كه كتاب اعجاز آمیز روشنگری است كه هیچ باطلی در آن راه ندارد، و من [در نوشتن الغدیر]از دانشهای با ارزش نهفته در آن بهره فراوان برده ام ».[x]
2. علامه شیخ آقا بزرگ تهرانی در باره آثار میرحامد حسین بویژه عبقات، می نویسد:
 «كتابهای با عظمت و مفید میرحامد حسین، دریای ژرف نگری و باریك بینی را پر موج گردانده است ... مهمترین و پر آوازه ترین آثار او «عبقات الانوار» در مناقب ائمه اطهار علیهم السلام است ...
 و میرحامد حسین تمام حقایقی را كه «دهلوی » در باب امامت منكر شده با بهره گیری از احادیث و اخباری كه از طریق اهل سنت نقل شده، ثابت كرده است ».[xi]
 3. امام خمینی در سال 1320 شمسی/1363 قمری كه هنوز تمام مجلدات عبقات چاپ نشده بود، پس از بحث در موضوع حدیث غدیر، می نویسد:
 «... هر كس بخواهد اطلاع از چگونگی حدیث غدیر پیدا كند، باید رجوع كند به كتاب عبقات الانوار سید بزرگوار میرحامد حسین هندی، كه چهار جلد بزرگ در حدیث غدیر تصنیف كرده و چنین كتابی تاكنون نوشته نشده و عبقات الانوار در امامت از قراری كه شنیده شده، سی جلد است و آنچه كه ما دیدیم، هفت - هشت جلد است و در ایران شاید تا پانزده جلد آن پیدا شود و اهل سنت در صدد جمع آن كتاب و تضییع آن هستند و ما ملت شیعه در خواب هستیم تا آن وقت كه یك چنین گنج پر قیمت و گوهر گرانبهایی از دست برود! اكنون قریب دو سال است [دو سال قبل از1363ق] كه به ملت شیعه تجدید طبع این كتاب پیشنهاد شده و به خونسردی تلقی شده است. با این وصف با خواست خدا جلد غدیر در تحت طبع است.[xii] لكن بر علماء شیعه بالخصوص و دیگر طبقات لازم است كه این كتاب بزرگ را كه بزرگترین حجت مذهب است نگذارند از بین برود و به طبع آن اقدام كنند».[xiii]
 4. استاد محمد رضا حكیمی در باره عبقات الانوار می نویسد:
 «و به راستی كتاب عبقات، عظیم است. آن اقیانوس بیكران و آن دریای ژرف، این كتاب است. این چنین كتابی در دیگر آفاق بشری و فرهنگ ملتها نیز همانند ندارد... كتاب «عبقات » با مجلدات بسیارش، یكی از والاترین نمونه های كار خرد انسانی و پشتكار و مسؤولیت بشری است، و یكی از ارجمندترین سندهای ...»[xiv]
 رنجها
 علامه میرحامد حسین، كتاب عبقات را به سادگی و آسانی و رفاه و خدمه و گروه تحقیق ننوشت. او در راه تالیف چنین كتاب عظیمی، خود به تنهایی سخت ترین سفرها و پرزحمت ترین كارها را عاشقانه پذیرفت. زیرا همه اسناد و منابع تتبع و تحقیق را در اختیار نداشت، بویژه كتابها و منابع اهل سنت را.
 گاهی به عنوان خادم و كارگر در یكی از روستاهای دورافتاده شهر مكه به خانه عالمی سنی وارد شد تا در كتابخانه او به كتابی كه دنبالش می گشت، دست یابد و موفق هم شد.[xv]  وقتی هم فرزند جوانش از دنیا رفت، مراسم كفن و دفن و تشییع و مجلس سوگواری را به دیگران واگذارد تا یك ساعت هم كه شده وقتش را جز در تالیف عبقات الانوار صرف نكند.[xvi]  و یك وقت هم، به مصر رفت و كتابی را كه می خواست پیدا كرد و با كشتی برگشت، در كشتی مشغول مطالعه كتاب بود كه باد تندی كتاب را از دستش گرفت و به دریا افكند و سید به دنبال كتاب خود را به دریا زد و كتاب را گرفت!... وقتی همسفران او را گرفتند و در كشتی نشاندند و سؤال كردندكه چرا خودت را به دریا پرت كردی؟ كتاب را نشان داد و جواب داد: به خاطر كتاب! این كتاب هنوز هم در كتابخانه ناصری نگهداری می شود.[xvii]
 وفات
 سرانجام، فرزانه بزرگ شیعه و مدافع مجاهد اهل بیت پیامبر(ص) سید بزرگوار میرحامد حسین موسوی هندی، در هجدهم صفر سال 1306، در لكهنو چشم از جهان فرو بست در حسینیه خود دفن شد.[xviii]
 درود خدا بر او و اجداد طاهرینش باد.

---