بسم الله الرّحمن الرّحیم

شهید مطهری را همه می شناسند و از این جهت حضرت ایشان نیاز به معرفی ندارد،اما برای اینکه در پنجمین سالگرد شهادت این معلم شهید که «پاره تن امام بود»،یادی از این عالم ربانی و فیلسوف الهی شده باشد، فهرستی اجمالی از سیر تکاملی زندگی و تألیفات ارزشمندش را می آورم.

مرحوم مطهری در آغاز قرن چهاردهم هجری شمسی به سال 1299 (1338 ه ق)در شهرستان فریمان در خانواده ای روحانی به دنیا آمد،دروس ابتدائی را در مکتب و نزد پدر بزرگوار خود آموخت.در سن 12 سالگی جهت تحصیل علوم دینی به مشهد مقدس عزیمت کرد و تا سال(1315 ش)در حوزه علمیه مشهد به فراگیری علوم اسلامی مشغول بود،و در سنه 1315 برای تکمیل تحصیلات خویش به قم هجرت نمود و در این حوزه مقدس از محضر اساتید بزرگواری چون مرحوم آیة الله العظمی حاج آقا حسین بروجردی،مرحوم آیة الله سید محمد تقی خوانساری و سایر اساتید و مراجع بزرگ استفاده نمود و به درس فلسفه و فقه و اصول حضرت آیة الله العظمی امام خمینی ارواحنا له الفدا

(صفحه 61)

در دوره اول حاضر شد البته فلسفه و حکمت را بیشتر از محضر مرحوم آیة الله علامه بزرگ سید محمد حسین طباطبائی و مرحوم آیة الله میرزا مهدی آشتیانی و مرحوم شیخ مهدی مازندرانی استفاده نمود و در مباحث اخلاقی،غیر از محضر بعض اساتید یاد شده از محضر مرحوم حاج میرزا علی شیرازی اصفهانی استفاده و بهره های فراوانی گرفتند.

دنباله گفتار را از قلم یار همراه شهید مطهری فقیه عالیقدر حضرت آیة الله منتظری می آوریم:

حکیم فرزانه ، در سال یک هزار و سیصد و بیست شمسی هجری در سن نوزده سالگی برای ادامه تحصیل به تشویق بعضی از دوستان از اصفهان عازم قم شدم و در مدرسه مرحوم حاج ملاصادق ساکن شدم.

پس از چندی در مدرسه فیضیه در در سطح کفایه،اول باب اوامر که به وسیله مرحوم آیة الله حاج سید محمد محقق یزدی معروف به داماد تدریس می شد شرکت کردم.مجموع شرکت کنندگان از ده نفر کمتر بودند.

پس از چند روزی یک نفر از شرکت کنندگان که می نمود چند سالی از من بزرگ تر است پیشنهاد کرد مطالب درس را با یکدیگر بحث کنیم.در اول من با سردی از این پیشنهاد استقبال کردم ولی به تدریج که ارتباط و علاقه به یکدیگر بیشتر می شد در بحث به مطالب درس قناعت نمی کردیم بلکه مسائل مختلف اسلامی و حتی مسائل فلسفی و عرفانی را در حدود استعدادمان مورد مذاکره قرار می دادیم.

این جوان باهوش و خوش استعداد و پرکار و باهمت و متقی و مقید به آداب و سنن اسلامی،مرحوم آیة الله آقای حاج شیخ مرتضی مطهری فریمانی خراسانی بود،اعلی الله مقامه و رفع فی الخلد درجته.

باری ایشان در مدرسه فیضیه سکونت داشتند و من هم به اصرار ایشان به مدرسه فیضیه منتقل شدم و به تدریج در زندگی و دخل و خرج و درس و بحث و گردش و تفریح و حضور در مجالس و محافل دینی و اخلاقی با یکدیگر ملازم بودیم و هر چند از نظر مادی هر دو با عسرت و سختی

(صفحه 62)

می گذراندیم،ولی با درس و مذاکره و شرکت در بعضی محافل و انجمن های آموزنده مخصوصا درس اخلاق حضرت آیة الله العظمی امام خمینی که عصرهای پنجشنبه و جمعه در مدرس مدرسه تدریس می شد دلخوش بودیم و از درس های خارج مرحوم آیة الله داماد و آیة الله حجت تبریزی استفاده می کردیم.

ضمنا هر دو نفر دورادور نسبت به مرحوم آیة الله العظمی آقای حاج آقا حسین بروجردی طاب ثراه که در آن زمان در بروجرد به سر می بردند،ارادتی خاص پیدا کردیم چنانچه مرحوم آیة الله مطهری در تابستان 1362 قمری و من در تابستان 1363 به بروجرد رفتیم و با درس و مذاق و اخلاق آن مرحوم آشنا شدیم و پس از اینکه آن مرحوم در محرم 1364 قمری به دعوت بزرگان اساتید قم از جمله حضرت آیة الله العظمی امام خمینی به قم آمدند،ما دو نفر از ملتزمین درس اصول و فقه آن مرحوم شدیم و ضمنا منظومه حکمت و سپس مبحث نفس اسفار را نزد آیة الله خمینی می خواندیم.

پس از چندی چون درس های مرحوم آیة الله بروجردی عمومی و شلوغ بود و ما احتیاج داشتیم به یک درس خصوصی که بتوانیم در آن،بحث آزاد داشته باشیم لذا مباحث عقلیه اصول را نیز نزد آیة الله خمینی شروع کردیم«که از اینجا دروس عالیه آیة الله خمینی در حوزه علمیه قم پایه گذاری شد»و ضمنا ما غیر از مباحثات فقهی و اصولی،جلد اول اسفار را نیز با یکدیگر بحث می کردیم و هر کدام نیز جداگانه حوزه تدریس داشتیم و در شب های پنجشنبه و جمعه نیز در جلسه بحث فلسفی آیة الله علامه طباطبائی شرکت می کردیم و همین بحث ها پایه کتاب اصول فلسفه شد.

این جریان حدود ده سال برقرار بود تا اینکه مرحوم آیة الله مطهری در اثر گرفتاری های زندگی دیگر قدرت اقامت در قم را نداشت لذا به تهران مهاجرت کردند،ولی به حمد الله وجود ایشان در تهران منبع فیض بود و در محیط دانشگاه و بیرون از دانشگاه به تدریس و تألیف و نشر معارف اسلامی پرداخت.«شکر الله مساعیه الجمیلة»

مرحوم آقای مطهری در علوم اسلامی از قبیل تفسیر و فقه و اصول فقه

(صفحه 63)

و اصول دین و فلسفه شرق مجتهد واهل نظر بود و مخصوصا اعماق مسائل فلسفه صدرالمتألهین شیرازی را دقیقا لمس کرده بود و گفتار و تألیفات آن مرحوم، دقیق و پخته و آموزنده بود و برای نسل جوان دانش پژوه،بسیار سودمند و ارزنده است.

آن مرحوم در شناساندن مکتب اسلام اصیل و در مبارزاتی که به رهبری امام خمینی شروع شد نقش مؤثری داشت و در پانزده خرداد که آیة الله خمینی و عده ای از علمای اعلام و روشنفکران بازداشت شدند آن مرحوم نیز جز بازداشت شدگان بودند و همیشه از یاران باوفای انقلاب و رهبر انقلاب بود و از ویژگی های آن مرحوم اینکه محیط پر تلاطم تهران ایشان را آلوده نکرد و صفا و خلوص و سادگی و جهات اخلاقی و معنوی ایشان کماکان باقی ماند و چه فضیلت بزرگی است برای انسان که«محیط در او اثر سو نگذارد بلکه او بتواند در محیط اثر مثبت خوب داشته باشد»-و نیز از ویژگی های آن مرحوم تقیّد و علاقه مفرط ایشان بود به ذکر و دعا و تهجد و شب بیداری-رزقنی الله انشا و ایاکم.

به یاد دارم که در همان اوائل آشنائی ما با یکدیگر ایشان به نماز شب مقید بود و مرا نیز بدان تحریص می کرد و من به بهانه اینکه آب حوض مدرسه شور و کثیف و برای چشمانم مضر است از آن شانه خالی می کردم تا اینکه شبی در خواب دیدم که در خوابم و مردی مرا بیدار کرد و گفت من عثمان بن حنیف نماینده حضرت امیر المؤمنین علی علیه السلام می باشم آن حضرت به تو دستور داده اند،به پای خیز و نماز شب را به پای دار و این نامه را نیز آن حضرت برای تو فرستاده اند.

در آن نامه با حجم کوچکی که داشت با خط سبز روشن نوشته شده بود «هذه برائة لک من النار»من در عالم خواب با توجه به فاصله زمانی حضرت علی علیه السلام متحیرانه نشسته بودم که ناگاه در همان حال تحیر،مرحوم آیة الله مطهری مرا از خواب بیدار کرد،در حالی که ظرف آبی در دست داشت، گفت:این آب را از رودخانه تهیه کرده ام برخیز و نماز شب بخوان و بهانه نجوی.

آن مرحوم فیض بزرگ شهادت را دریافت،گوارا باد او را،«حشره الله

(صفحه 64)

تعالی مع الشهدا و الصالحین و رزق الله اولاده و اهل بیته الصبر و الاجر به جاه محمد و آله».(1)

سیری گذرا در نوشته های منتشر شده استاد

شهید مطهری حدودا از سال 1330 قلم به دست گرفت و در زمینه های مختلف فلسفی،اجتماعی،اخلاقی، فقهی،تاریخی آثار زیادی از خود به جای گذاشت،که البته این نوشته ها با وجود اینکه موضوعات متنوعی دارند ولی همچنانکه استاد در اثر جاوید خود «عدل الهی»گفته اند:«تمامی آن ها یک هدف را دنبال می کند».

امام امت درباره تألیفات استاد فرمودند:«بی استثنا همه آثارش خوب است»و حضرت آیة الله منتظری نیز در همین رابطه اظهار داشتند که«تمامی کتاب های ایشان مفید و مؤثر است».

قبل از ذکر فهرست آثار مدون و منتشر شده استاد،تذکر این نکته لازم است که برخی از آثار استاد توسط شخص ایشان به رشته تحریر در آمده و در زمان حیاتشان منتشر شده و برخی پس از شهادت.

و قسمتی از آثار ایشان همان سخنرانی ها و درس های استاد است که از نوار استخراج و چاپ شده است که در فصل دیگری به معرفی آنها می پردازیم.

اینک فهرست اجمالی از آثار استاد شهید

1-علل گرایش به مادیگری

2-سیری در نهج البلاغه

این کتاب در هفت بخش تنظیم شده که به ابعاد گوناگون نهج البلاغه عنایت دارد و همانطور که از نامش پیدا است سیری است که استاد شهید در نهج البلاغه امام علی(ع)کرده است.

3-انسان و سرنوشت(2)

این کتاب توضیحی است در باب «قضا و قدر»و علل و عوامل انحطاط جوامع و...

 (صفحه 65)

4-داستان راستان 2 جلد(3)

این کتاب دربردارنده 125 داستان آموزنده و انسان ساز است که در سال 1344 به عنوان بهترین کتاب خواندنی سال برنده جایزه کمیسیون ملی یونسکو گردیده است.نویسنده،این کتاب را برای نسل جوان نوشته اند.

5 و 6-نظام حقوق زن در اسلام-مسأله حجاب

7-خدمات متقابل اسلام و ایران

استاد در این اثر که سه بخش دارد راجع به اسلام آوردن ایرانیان و خدمات اسلام به آنان و بالعکس تحقیق کرده اند.

8-قیام و انقلاب مهدی(ع)از دیدگاه فلسفه تاریخ(4) (به ضمیمه شهید)و موضوع کتاب از عنوان آن به خوبی معلوم است.

9-نهضت های اسلامی در صد ساله اخیر(5)

شهید مطهری در این کتاب بعد از تشریح واژه اصلاح و پرداختن به جریانات اصلاحی جهان اسلام،به بررسی نهضت اسلامی اخیر ایران می پردازد.

10-انسان و ایمان 6-جامعه و تاریخ 7- جهان بینی توحیدی-وحی و نبوت-انسان در قرآن-زندگی جاوید یا حیات اخروی.

استاد در این سری کتاب های خویش به تبیین و توضیح جهان بینی اسلام پرداخته است.

11-عدل الهی(8)

12-گفتاری درباره جمهوری اسلامی

13-کتابسوزی ایران و مصر(9)

(صفحه 66)

14-ده گفتار(حاوی نه سخنرانی و یک مقاله)

15-بیست گفتار 16-امدادهای غیبی در زندگی بشر(پنج سخنرانی) (10) 17-جاذبه و دافعه علی علیه السلام(چهار سخنرانی)18- آشنائی با قرآن(پنج سخنرانی در دانشگاه صنعتی شریف) (11) 19-آشنائی با قرآن(تفسیر سوره های حمد،بقره)20-گفتارهای معنوی 21-احیا تفکر اسلامی(12) 22-هدف زندگی(پنج درس)23-انسان کامل(یازده سخنرانی)24-جهاد و موارد مشروعیت آن در قرآن(سه جلسه تفسیر و سخنرانی)25- اسلام و مقتضیات زمان 26-حق و باطل(به ضمیمه احیا تفکر اسلامی)27-حماسه حسینی 2 جلد 28-مجموعه گفتار (13) 29- سیره نبوی 30-تکامل اجتماعی انسان 31- پیرامون انقلاب اسلامی(سه سخنرانی و دو مصاحبه تلویزیونی)32-آشنائی با علوم اسلامی(چهار جلد)(14) 33-تعلیم و تربیت در اسلام 34-شرح منظومه(2 جلد)(درس های استاد در دانشکده الهیات بین سال های تحصیلی 40-39 تا 48-47 می باشد)35-ماهیت نهضت امام حسین(15).

36-مقالات فلسفی (16) 37-ختم نبوت(به طور مستقل و در کتاب محمد خاتم پیامبران جلد (17)

 (صفحه 67)

38-اخلاق جنسی(7 مقاله) 39-ولاها و ولایت ها(در کتاب خلافت و ولایت از نظر قرآن و سنت،و به طور مستقل(40- پیامبرمی 411-الغدیر و و حدت اسلامی(در کتاب یادنامه علامه امینی)42-مشکل اساسی در سازمان روحانیت(در کتاب بحثی درباره مرجعیت و روحانیت)43-خدای جهان و جهان(در کتاب سیمای اسلام)44-جهان بینی الهی و جهان بینی مادی 45-سیر فلسفه در اسلام و سعادت 46-پاورقی بر اصول فلسفه و روش رئالیسم تألیف مرحوم علامه طباطبائی(رضوان الله علیه)(4 جلد)سه جلد اول این کتاب مباحث الهیات به معنی اعم و در جلد آخر«الهیات به معنی اخص»مورد بحث واقع شده است 47- التحصیل بهمنیار استاد این کتاب را تصحیح و بر آن تعلیق زده اند.

ویژگی های آثار استاد

مراجعه به کتاب های استاد شهید نشان دهنده ویژگی های خاصی است که در کمتر کتابهائی که در همان زمینه ها نوشته شده،یافت می شود و به طور خلاصه آن ویژگی ها عبارتند از:

1-قابل استفاده بودن برای همگان،چون استاد به هنگام تحریر و نگارش،جامعه و استعداد آن را مد نظر داشته و لذا از استعمال الفاظ نامأنوس و اصطلاحات گنگ و تطویل و یا اجمال گوئی پرهیز نموده است.

2-تنوع و گستردگی موضوعات.

3-نوشته های ایشان پاسخی بود به نیازهای جامعه بحرانی و در سراشیبی سقوط ما،که این نیز یکی دیگر از ویژگی های نوشته های استاد است.

4-ویژگی دیگر آثار استاد این است که نوشته های ایشان با بهترین اسلوب و با نهایت تحقیق نگاشته شده است،بطوریکه در کلیه کتابهائی که از ایشان در زمان حیاتشان منتشر شده انسان می بیند که حاوی تمام جنبه های بحث مورد نظر استاد بوده است.

5-مطالبی را که استاد نوشته و یا القا کرده به عمق معانی آن ها رسیده و آن ها را هضم کرده و بعد از بررسی همه جانبه اقدام به پخش آن کرده است.

 (صفحه 68)

6-ویژگی دیگر نوشته های استاد را در این دانسته اند که ایشان آثارش در واقع تحلیل گر یک انقلاب فکری و مکتبی بوده و زمینه ساز انقلاب سیاسی بوده است.(18)

علی بن ابراهیم،عن ابیه،عن احمد بن النضر الخزّاز،عن عمرو بن شمر،عن جابر، عن ابی جعفر علیه السلام قال:قال رسول الله صلی الله علیه و آله لجابر بن عبدالله یا جابر هذا شهر رمضان من صام نهاره و قام وردا من لیله و عفّ بطنه و فرجه و کفّ لسانه خرج من ذنوبه کخروجه من الشهر،فقال جابر:یا رسول الله ما احسن هذا الحدیث،فقال رسول الله(صلی الله علیه و آله)یا جابر و ما اشد هذه الشروط.

از امام باقر علیه السلام نقل شده که فرمود:پیامبر صلی الله علیه و آله به جابر بن عبدالله فرمود ای جابر این ماه،ماه رمضان است و هر کس روزهای این ماه را روزه گرفت و قسمتی از شب هایش را به خواندن ادعیه و اذکار پرداخت،و شکم و دامن و زبان خود را(از محرمات)نگاهداشت،از گناهان خود بیرون آید همانگونه که از این ماه بیرون رود.جابر عرض کرد:این چه حدیث خوبی بود!حضرت فرمود:و این شرایط چه شرایط مشکلی است «فروع کافی ج 4 ص 87 باب ادب الصائم ح 2»

 

پی نوشت

(1)-از یادنامه استاد شهید مرتضی مطهری

(2)-این سه کتاب توسط آقای محمد علی تسخیری با عنوان های:«الدوافع نحو المادیة»«فی رحاب نهج البلاغة»«الانسان و القضا و القدر»به عربی ترجمه شده است.

(3)-جلد اول این کتاب به زبان انگلیسی ترجمه و منتشر گشته است.

(4)-این کتاب توسط آقای محمد علی آذرشب تحت عنوان«نهضة المهدی فی ضو فلسفة التاریخ»و ضمیمه آن به طور جداگانه با عنوان«شهید یتحدث عن الشهید»به عربی ترجمه شده اند.

(5)-این کتاب توسط استاد آقای صادق العبادی تحت عنوان«الحرکات الاسلامیة فی القرن الرابع عشر الهجری»تعریب شده است.

(6و 7)-این دو کتاب استاد نیز توسط آقای آذرشب تحت عنوان های«الانسان و الایمان»و«المجتمع و التاریخ»به عربی ترجمه شده است و کتاب انسان در قرآن نیز تحت عنوان«الانسان فی القرآن»تعریب شده است.

(8)-این کتاب استاد تحت عنوان«العدل الالهی»تعریب شده است.

(9)-این کتاب مجموع دو سخنرانی و فصلی از چاپ هشتم کتاب«خدمات متقابل اسلام و ایران»می باشد.

(10)-مقاله «خورشید دین هرگز غروب نمی کند»این کتاب تحت عنوان«الدین شمس لن تغیب»توسط ماجد البدراوی به عربی ترجمه شده است.

(11)-این کتاب استاد دوبار به عربی ترجمه شده است یک بار توسط آقای محمد جواد مهری تحت عنوان«التعرف علی القرآن»و یک بار هم توسط آقای جعفر صادق الخلیلی با عنوان«معرفة القرآن».

(12)-این کتاب توسط آقای محمد علی آذرشب تحت عنوان«احیا الفکر فی الاسلام»به عربی ترجمه شده است.

(13)-این کتاب در بردارنده سخنرانیهائی است که قبلا در کتاب های«بیست گفتار»و«ده گفتار»و «گفتارهای معنوی»چاپ شده بوده است.

(14)-یک جلد از این مجموعه مربوط به منطق و فلسفه و جلد دوم مربوط به کلام و عرفان و سومین جلدش درباره فقه و اصول است.(که اصول فقه آن به زبان انگلیسی ترجمه شده است)و جلد چهارم،مربوط به حکمت عملی است.

(15)-این کتاب تحت عنوان«حقیقة النهضة الحسینیة»توسط آقای صادق البقال به عربی ترجمه شده است.

(16)-مقاله اصالت روح،و اصل تضاد در فلسفه اسلامی کتاب فوق به صورت مستقل هم چای شده است و مقاله پرسش های فلسفی ابو ریحان از ابو علی سینا(در کتاب بررسیهائی درباره ابو ریحان بیرونی)هم چاپ شده است.

(17)-این کتاب استاد تحت عنوان«النبی الامی»توسط آقای علی تسخیری به عربی ترجمه شده است.

(18)-این مقاله توسط آقای باقری بید هندی از همکاران دفتر مجله تنظیم شده است.

 

پایان مقاله