تذکر: این مقاله برای جلوگیری از خستگی کاربر به دو بخش تقسیم شده که بخش اول آن پیش روی شماست و لینک بخش دوم در انتهای صفحه ارائه گردیده است.

پرسش از نسبت اخلاق و آزادی را می توان از منظرهای مختلف معرفت شناختی مطرح ساخت. از این رو پرسش های متنوع و متکثری پیش روی پژوهشگر نهاده و از هر زاویه  بحثی گشوده می شود. از جمله می توان به طور کلی این پرسش را مطرح کرد که اساساً چه نوع رابطه ای میان اخلاق و آزادی وجود دارد؟ آیا اخلاق و ارزش های اخلاقی در دست یابی به آزادی و پایداری و استمرار آن تأثیرگذار است یا در از دست دادن و مقید شدن آزادی؟ آیا آزادی می تواند برای رسیدن به یک جامعه اخلاقی به انسان ها مساعدت نماید یا اینکه رسیدن به جامعه ضد اخلاقی را تسریع می کند؟ مبانی و معیارهای مفهوم اخلاق و آزادی کدام است؟ آیا آزادی می تواند و یا باید بر مبانی اخلاقی استوار باشد یا تحقق اخلاق در جامعه به تحقق آزادی در آن جامعه بستگی دارد؟

در نسبتی دیگر و از منظری دیگر می توان پرسش های مذکور را به گونه ای دیگر نیز طرح کرد. از جمله اینکه: آیا نهال اخلاق در فضا و بذر آزاد به بار می نشیند و یا برعکس، این آزادی است که خود را با قامت اخلاق متناسب می نماید؟ آیا بدون آزادی و آزاداندیشی می توان معرفت اخلاقی کسب نمود و یا اینکه اعتبار آزادی نیز بر پیش دانسته ها و مبانی اخلاقی مبتنی است؟ آیا اساساً آزادی می تواند ارزش های اخلاقی را تقویت نماید یا اینکه وجود فضای آزاد باعث کاهش تأثیر ارزش های اخلاقی در جامعه می شود و چه بسا اخلاق را از میان می برد؟

این مقاله با این هدف نگارش شده است تا به تبیین رابطه و سنجش دو مفهوم آزادی و اخلاق، با تأکید بر اندیشه آیت الله مرتضی مطهری، بپردازد و تأثیر هر یک بر دیگری را بکاود. به عبارت روشن تر تقدم و یا تأخر آزادی یا اخلاق را بر دیگری تبیین نماید. در این رابطه نگارنده بر این باور است که برخلاف آنچه در رابطه اخلاق و سیاست در نزد اندیشمندان مسلمان معروف شده است که همانا تقدم اخلاق بر سیاست است و به همین نسبت این بحث به رابطه اخلاق و آزادی نیز کشیده می شود و اخلاق مقدم بر آزادی فرض می شود نوشته حاضر این فرضیه را طرح می نماید که در اندیشه آیت الله مطهری، آزادی، به لحاظ رتبی و زمانی، مقدم بر اخلاق است. از این رو می بایست برای چیدن میوه های اخلاقی و سر برآوردن و رشد نمودن اخلاق در جامعه از آزادی عبور نمود و تحقق اخلاق در جامعه منوط به تحقق حد اقلی از آزادی در حوزه جمعی است. البته هم اخلاق و هم آزادی از ضروریات زندگی فردی و به ویژه زیست جمعی و برای رسیدن به هدف های خاصی مورد نیاز آدمی است، گرچه این هدف ها از منظرهای مختلف که به آنها نگاه شود ناهمگون جلوه  نماید.

در جامعه ای که استبداد در آن حاکم است و شیوه های استبدادی و توتالیتری در آن مقدم بر اخلاق و آزادی است، هم آزادی غایب و هم اخلاق جامعه منحط و فاسد است. اخلاق مناسب و درخور یک جامعه که مبتنی بر مبانی معرفت شناختی و انسان شناختی و هستی شناختی معتبر باشد تنها در جامعه ای رخ می نماید که بهره ای از آزادی داشته باشد و تملق و چاپلوسی و... در آن راه به جایی نبرد و اخلاق و ارزش های اخلاقی حاکم باشد. هنگامی که تملق و چاپلوسی در سطح جامعه رواج داشته باشد و کارها بر مبنای آن پیش رفته و حل و فصل شود و حاکمان از انتقاد و اعتراض و صداقت و صراحت استقبال نکنند چگونه می توان از اخلاق و ارزش های اخلاقی سخنی به میان آورد و ارزش های اخلاقی را ستود؟ و چگونه می توان از آزادی سخن گفت و برای تحقق و نهادینه شدن آن تلاش نمود؟

مباحثی که در پی می آید به تقدم آزادی بر اخلاق اشاره دارد و در طی مباحثی همچون مفهوم آزادی، دلایل ضرورت آزادی، آزادی چونان روش و ارزش و موانع و محدودیت ها به اثبات این مسأله با تأکید بر اندیشه  و آرای آیت الله مرتضی مطهری می پردازد.

لازم به یادآوری است که در بحث حاضر، اخلاق و آزادی در مقابل و ضد یکدیگر نیستند، بلکه اساساً آزادی یک فضیلت اخلاقی و بلکه مهم ترین و اساسی ترین فضیلت اخلاقی شمرده می شود. از این رو از پژوهش فرا روی و پرسش های طرح شده، نمی توان این گونه تلقی کرد که آزادی و اخلاق از یکدیگر جدا بوده و در مقابل یکدیگر صف آرایی کرده اند، که در این صورت دیگر نمی توان از رابطه و نسبت آنان با یکدیگر گفت وگو نمود؛ زیرا حکم به تقابل آنان و در نتیجه فقدان رابطه میان آنان صادر شده است. همین طور می توان گفت که آزادی در مقابل عدالت نیز صف آرایی نمی کند، که آزادی خود در شمار مصادیق عدالت است.

 نکته دیگر قابل اشاره این است که نقطه تمرکز مباحث بیش از آنکه بر اخلاق مبتنی باشد، بر آزادی مبتنی است. از این رو مباحث بیش از آنکه به اخلاق بپردازد بجز مفهوم اخلاق به بحث آزادی می پردازد و مباحث مربوط به آزادی در مقاله حاضر بر مباحث اخلاقی می چربد. به دیگر سخن، پاره ای از مباحث اخلاقی همانند مشروعیت اخلاق و معیار بودن اخلاق در زندگی و مباحثی از این دست، که عمدتاً در فلسفه اخلاق از آنها گفت وگو می شود، مفروض گرفته شده است و از آنها بحثی به میان نخواهد آمد.

مفهوم اخلاق

اخلاق، معادل دو اصطلاح شمرده شده است. نخست اینکه این واژه ریشه یونانی دارد و از اصطلاح Ethic گرفته شده است، و دیگر اینکه این واژه ریشه لاتینی دارد و ازMoral اخذ شده است. به گفته محمد عابد الجابری، پاره ای از نویسندگان عرب واژه اخلاق را در معنایMoral و اخلاقیات را در معنای Ethic به کار برده اند. از سوی دیگر و در تفکیکی که میان این دو انجام شده است می توان گفت Moral اشاره به رفتار فردی دارد. در این معنا اخلاق، فضای فضیلت فردی را سامان می بخشد. از دیگر سوی Ethic اشاره به ارزش های خاص جامعه دارد و در این معنا اخلاقیات، فضای ارزش های اجتماعی را سامان می دهد. طبیعی است که در مقاله حاضر هر دو معنا مراد مراد و منظور است و از این رو اخلاق هم در حوزه فردی و هم در حوزه جمعی دارای تأثیر و تأثّر خواهد بود.

در یک برداشت دیگر، به طور کلی دو گونه از اخلاق را می توان مورد اشاره قرار داد: نخست، اخلاق مطلق و استعلایی و معطوف به نفس عمل و دیگری، حفظ و صیانت ذات و تأمین حداکثر شادی و خرسندی حداکثر مردم. اخلاق، در برداشت نخست به معنای «تفحص درباره کردار و رفتار درست و نادرست و ملاک های تشخیص عمل نیک و کردار درست از عمل بد و کردار نادرست» است. این تعریف در حوزه مباحث کانت جاری است. به این معنا که کانت معتقد بود عملی اخلاقی است که عامل آن درباره نتایج عمل خود فکر نکند، یعنی سود و زیان آن عمل، مورد نظر کنش گر قرار نگیرد و در واقع معطوف به نفس عمل باشد. کانت همچنین معتقد بود عملی اخلاقی است که عمل کننده بتواند آن عمل را به عنوان یک اصل عام و بشری معرفی کند. سنت کانت در بحث اخلاق قوی ترین سنت است و آموزه مطلق بودن اخلاق، که از سوی وی مطرح شده است، از سوی پاره ای از اندیشمندان مسلمان مورد نقادی قرار گرفته است.

در باب گونه دوم، می توان به مباحث هابز اشاره نمود که وی قایل است که تنها نقطه اتکای معرفت که درباره آن نمی توان تردید کرد، همانا حفظ و صیانت ذات و امنیت انسان ها است. به نظر وی اخلاقیات ما نهایتاً اموری هستند که در جهت حفظ و بقای بشر مساعدت می کنند. امور غیر اخلاقی، چیزهایی است که به از بین بردن وجود و هستی انسان و جلوگیری از ادامه حیات او منجر می شوند یا به آن صدمه می زنند. هابز معتقد است انسان ها در قرارداد اجتماعی، که مربوط به حفظ ذات آدمی و صیانت نفس او است، اخلاق را تأسیس می کنند و معتقدند که آنچه به زیان جامعه است غیر اخلاقی است و آنچه برای حفظ و بقای انسان لازم است اخلاقی است.

همین دیدگاه درباره ارتباط بین اخلاق و سیاست بر این باور است که اخلاق استعلایی مطلق و معطوف به نفس عمل، کاربردی در زندگی سیاسی به مفهوم متعارف ندارد، اما تعبیر دیگر از اخلاق که به معنای حفظ و صیانت ذات و تأمین حداکثر شادی و خرسندی حداکثر مردم است با سیاست ارتباط پیدا می کند و شاید بتوان گفت که در حوزه سیاست، عمل اخلاقی سیاسی، آن عملی است که صرفاً منفعت خود تصمیم گیرنده، گروه و جناح پیرامون و یا عصر و زمانه خاصی را در نظر نگیرد، بلکه آیندگان را نیز در نظر بگیرد و به نحوی باشد که بتواند مانند دایره ای متحدالمرکز هر چه بیشتر تشعشع پیدا کند و دربر گیرنده و مؤثر بر عموم مردم باشد. این می تواند حد اعلای اخلاق در حوزه سیاست باشد. البته در تلقی اخیر از اخلاق، که همانا حفظ و صیانت ذات آدمی باشد و در فوق به آن اشاره شد، پاره ای موارد، برشمرده شده است که اخلاق را تا اندازه ای به سمت استعلایی و مطلق بودن سوق می دهد. از این رو به نظر می رسد نتوان به جدایی کامل میان این دو دیدگاه حکم نمود.

بحث اخلاق البته در نزد پاره ای از اندیشمندان مسلمان وجوه گوناگونی می یابد. همان گونه که می توان به جمع میان دو دیدگاه مذکور اشاره کرد و اخلاق را نه صرفاً استعلایی و مطلق و نه صرفاً حافظ ذات آدمی  به شمار آورد، از سویی می توان میان ارزش های خادم و مخدوم تفکیک نمود. ارزش های مخدوم ارزش هایی است که زندگی برای آن ها است. این ارزش ها فرامعیشتی، فراملی، فراتاریخی، ثابت و جاودانی اند. همانند نیکی عدالت، آزادی، شجاعت و ... . در مقابل ارزش های خادم، ارزش هایی به شمار می روند که آنها برای زندگی آدمی هستند. همانند نیکی راستگویی، صله ارحام، رازپوشی، احترام به قانون، قناعت، انصاف و بدی دروغ گویی، سرقت، قتل، زنا، غضب، خبرچینی، استبداد، افزون طلبی، کم فروشی و ... .

به هر حال صرف نظر از انتقاداتی که به برداشت استعلایی و صیانت ذات بودن اخلاق وارد است می توان دیدگاه پاره ای از اندیشمندان مسلمان را نیز در این زمینه یادآور شد و رابطه اخلاق و سیاست را از منظر آنها نیز به پرسش گرفت. اهمیت بحث رابطه اخلاق و سیاست در این است که از منظری گسترده و وسیع به بحث می نگرد و چشم اندازی کلی را فراروی پژوهشگر می گشاید. اما بحث رابطه اخلاق و آزادی در نسبتی محدود و عینی  مسأله را مورد سنجش و بررسی قرار می دهد و زوایای موضوع را می شکافد.

علامه محمد تقی جعفری مفهوم اخلاق را از زوایای مختلفی مورد بحث قرار داده است. این تعریف ها دایره گسترده ای از «مقید شدن به عاملی درونی که انسان را به نیکی ها سوق داده و از بدی ها برکنار می نماید» و «شکوفایی همه ابعاد مثبت انسانی در مسیری که رو به هدف اعلای زندگی در پیش گرفته است» و نیز «آگاهی به بایستگی ها و شایستگی های سازنده انسان در مسیر جاذبه کمال و تطبیق عمل و قول و نیت و تفکرات وارده بر آن بایستگی ها و شایستگی ها» را دربر می گیرد. می توان تعریف جعفری از اخلاق را در عبارتی کوتاه چون: «شکفتن شخصیت آدمی در مسیر حیات معقول» نیز خلاصه نمود.

جعفری با توجه به تعریفی که از مفهوم اخلاق ارائه و نیز تعریفی که از سیاست مراد کرده به تقدم سیاست بر اخلاق حکم نموده است. ایشان معتقد است در باب نسبت اخلاق و سیاست از دومنظر می توان سخن گفت: نخست از منظر جریان خارجی تاریخ بشری و آنچه واقع شده است؛ که در این حالت بین اخلاق و سیاست رابطه عمل و عکس العمل دو طرفه برقرار است. دوم از منظر اسلام و سیاست، آن چنان که باید باشد؛ که در این حالت، اخلاق تابع سیاست و جزء آن است. در این صورت این سیاست مقدم است و برای اخلاق تدبیر می اندیشد و جامعه را به سمت اخلاق سوق می دهد. این سیاست، همان گونه که ذکر خواهد شد در کلام و اندیشه ایشان تعریف خاصی دارد و در غیر این صورت نمی تواند اخلاق را راهبری نماید.

توضیح وی درباره این گونه شناسی این است که, اخلاق و سیاست، آن گونه که در جریان خارجی تاریخ بشری دیده می شود با یکدیگر رابطه عمل و عکس العمل داشته اند. گاهی سیاست و سیاستمدار است که روش صحیح و منطقی و اخلاقی برای اجتماع ایجاد می کند و گاهی برعکس، اجتماع صحیح، سیاست و سیاستمدار را تابع خود قرار می دهد. و نیز گاهی رژیم سیاسی ظالمانه و سیاستمدار ستمکار اجتماع را فاسد می کند و گاهی برعکس، یعنی اجتماع فاسد برای خود سیاست و سیاستمدار پوچ و ضد ارزش می  تراشد. اما اگر مقصود از سیاست، اصول و قوانین عالیه ای بوده باشد که در عین حال که مجموعه افراد اجتماع را رهبری می کند، وظیفه روشن خود افراد را هم از جنبه اخلاقی درونی مشخص می کند، چنان که در برنامه های مقررات اسلامی است، و یا به تعبیر دیگر، اگر مراد از سیاست عبارت از مدیریت حیات انسان ها چه در حالت فردی و چه در حالت اجتماعی برای وصول به عالی ترین هدف های مادی و معنوی باشد، آن گاه باید گفت اخلاق تابع و جزء سیاست است.

هنگامی  که تعریف جعفری از اخلاق را در کنار تعریف ایشان از سیاست می گذاریم همبستگی و تکمیل کنندگی کامل این دو مفهوم را با یکدیگر درمی یابیم. در واقع سیاست تقدم می یابد و برای شکفتگی شخصیت آدمی در مسیر حیات معقول برنامه ریزی و آن را مدیریت می کند. با این توضیح روشن می شود که ایشان در مسیر حیات معقول، سیاست را بر صدر می نشاند و اخلاق را تابعی از سیاست و بلکه جزء آن برمی شمارد. بحث وی در باب آنچه در خارج و واقع رخ داده است تنها در مقام گزارش است و آنجا که وی به بحث درباره نسبت سیاست و اخلاق در اسلام، و آنچه باید می پردازد، درواقع در حال تبیین نظریه خویش در این زمینه است.

باز هم تأکید این نکته ضروری است که هنگامی  که اخلاق مطرح می شود این بحث مفروض گرفته شده است که اخلاق و مباحث اخلاقی بیش از هر چیز در حوزه عمومی  مورد توجه است و تأثیرات خود را در این حوزه برجای می گذارد. اما از سویی باید خاطر نشان ساخت که پذیرش هر عنصر اخلاقی، در حوزه خصوصی نیز تأثیرات خاص خود را برجای می گذارد و زندگی خصوصی برکنار از آن نیست. چنان که آموزه های دینی، انسان را در همه حال مورد خطاب قرار می دهد، چه در خلوت و نهان و چه آشکارا.

نکته  مهم، پیامدهای عمل نمودن به ارزش های اخلاقی است که در هر حوزه، جلوه و نمود ویژه ای می یابد. همان گونه که دولت را یارای دخالت در حوزه  خصوصی نیست، می بایست حداقلی از نظم را در حوزه عمومی برای شهروندان پدید آورد تا عمومیت ارزش ها ثابت بماند و کسی به حقوق و اخلاق و آزادی های شهروندان تجاوز ننماید.

آیت الله مطهری در تعریف مفهوم اخلاق معتقد است که اخلاق، خود نوعی تربیت شمرده می شود و به معنی کسب خلق و حالت و عادت می باشد. این معنا از اخلاق در اندیشه مطهری گرچه نسبتی با مفهوم تربیت می یابد، اما با آن متفاوت است. در مفهوم تربیت، برخلاف مفهوم اخلاق، پرورش و ساختن نهفته است. از این منظر فرقی نمی کند که تربیت چگونه و برای چه هدفی و در راه کدام هدف: خیر یا شر، انجام گیرد. در مفهوم تربیت، هیچ قداستی نهفته نیست که گفته شود اگر انسان را به نحو خاصی پرورش دهند، خصایص مافوق حیوان پیدا می کند، بلکه تربیت یک جنایتکار هم تربیت شمرده می شود و این اصطلاح حتی بر تربیت و پرورش حیوانات نیز اطلاق می شود. از این رو در مفهوم تربیت یک معنای عام نهفته است که هم شامل انسان و هم غیر انسان می شود. همان گونه که یک انسان را می توان تربیت نمود هر گونه تربیتی و با هر هدف و انگیزه ای یک حیوان را نیز می توان تربیت نمود و پرورش داد.

اما در مقابل، در مفهوم اخلاق، نوعی قداست نهفته است و از این رو است که مفهوم اخلاق در مورد حیوان به کار گرفته نمی شود. به کارگیری دانش واژه اخلاق تنها اختصاص به آدمی دارد و بس. همین ویژگی باعث شده است که علم اخلاق دارای ملاک ها و مبناها و معیارهایی باشد که در مفهوم تربیت مشاهده نمی شود. در اینجا است که فعل اخلاقی یا غیر طبیعی در مقابل فعل طبیعی قرار می گیرد. فعل غیر طبیعی، یعنی فعل مغایر با فعل طبیعی و نوع دیگری از فعل و غیر از کارهایی که مقتضای طبیعت بشری است و آدمی  به حکم ساختار طبیعی اش انجام می دهد. از این رو هر کاری که انسان آن را به حکم ساختمان طبیعی اش انجام می دهد فعل طبیعی است و فعل اخلاقی، فعل غیر طبیعی است.

در هر حال مطهری بر این باور است که محیط آزاد، زمینه و شرایط مساعدتری را برای رشد اخلاقی آدمی و شکوفایی استعداد و شخصیت آدمی فراهم می سازد و جامعه از این رو به سمت اخلاق حرکت می نماید: «آزادی از آن جهت که بشر را وارد صحنه تنازع بقا می کند، و گوهر انسان در محیط آزاد بهتر و بیشتر رشد می کند خوب است.» البته طرح تنازع بقا در این فقره، در سایر مباحث مطهری به رقابت و مسابقه تحویل رفته است. در این معنا آزادی، موانع را از میان برداشته، موجبات رقابت انسان ها را فراهم ساخته و زمینه را برای رشد و شکوفایی اندیشه و استعداد آدمی مهیا می کند. چنان که در ادامه خواهد آمد، پذیرش ارزش های اخلاقی و سایر مفاهیم مشابه و حتی اختیار نمودن دین و ... جز در فضای آزاد و مختارانه ارزشمند نیست و همین منازعه و تلاش برای دست یافتن به آنچه که آدمی فاقد آن است زمینه تکامل و سعادت آدمیان را فراهم می سازد.

مفهوم آزادی

در بحث از مفهوم آزادی نیز باید اشاره کنم که در اینجا مراد، «آزادی منفی» و «آزادی مثبت» است. آزادی منفی را در فارسی باید «رهایی» یا «آزادی از» ترجمه کنیم. آزادی از، یعنی آزاد بودن از یک رشته منع ها و زنجیرها و زورها. آزادی از، یعنی آزادی از بیگانگان، آزادی از سلطان جبار، آزادی از ارباب و آزادی از زنجیرهایی که بر دست و پای آدمی بسته شده است. کسی که در زندان است و طالب آزادی است، طالب «آزادی از» است. طالب آزادی منفی است. می گوید در زندان را باز کنید تا از زندان بیرون بروم. کسی که بنده است و طالب آزادی است، طالب آزادی منفی است. کسی که دست و پای او را به زنجیر بسته اند، می خواهد زنجیر را نفی کند.

اما اگر آزادی منحصر به «آزادی از» یا منفی بشود، ناکام و ناتمام می ماند. آدمیان پس از کسب آزادی، نمی دانند با آن چه کنند و رفته رفته داشتن آزادی به پدید آمدن پاره ای نتایج ناگوار و هرج و مرج منتهی می شود. بنابراین، تا آزادی مثبت یا «آزادی در» مکشوف آدمی  نیفتد، «آزادی از» چندان سودمند نخواهد بود. آزادی مثبت و به تعبیری «آزادی در» پس از آزادی منفی در می رسد. وقتی موانع را از جلو پای افراد برداشتند، وقتی در زندان را باز کردند، وقتی شر یک ارباب را از سر برده ای کوتاه کردند، «آزادی منفی» محقق می شود و از اینجا به بعد نوبت آزادی مثبت یا آزادی در فرا می رسد.

جرالد مک کالوم، اظهار داشته است که تمامی  مباحث مربوط به آزادی را می توان به یک شکل بیان کرد و از این رو در قالب یک فرمول توانسته است مفهوم مثبت و منفی آزادی را تبیین نماید. وی بر این باور است که آزادی از یک وحدت مفهومی برخوردار است. اما با توجه به این وحدت مفهومی، می توان برداشت ها از آزادی را در قالب یک تئوری ارائه نمود. آنچه او بیان می کند عبارت است از: «X is (is not) free from Y to do (not do) or become (not become) Z»

در این فرمول با توجه به آنچه در بحث از آزادی منفی و مثبت آمد، شخص ابتدا سعی می کند به آزادی منفی دست بیابد. به این معنا که X (فاعل و عامل) با از بین بردن Y ‎(مانع و رادع) بتواند و سعی کند به آزادی دست بیابد. این تلاش فرد برای رهایی و از میان بردن موانع، در واقع تلاش برای دست یافتن به آزادی منفی است که اگر موفقیت آمیز باشد، آزادی منفی محقق شده است. اما با توجه به فرمول مک کالوم این وضعیت هنوز به پایان نرسیده است؛ زیرا این پرسش مطرح می شود که شخص، این آزادی را برای چه چیزی می خواهد. طبیعتاً بخش دیگر تئوری مک کالوم به این پرسش پاسخ می دهد و می گوید شخص، آزادی را برای این می خواهد که اقدام و کاری را انجام دهد و یا به وضعیت خاصی که Z (غایت و هدف) است برسد. بنابراین، شخص آزادی را برای غایت و هدفی می خواهد که این هدف با توجه به مفروضات، شرایط و اقتضائات جغرافیایی و اندیشه ای، می تواند متفاوت و متنوع باشد و حوزه ای گسترده از مسائل اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی را شامل شود. بر این اساس مشاجرات درباره آزادی، مشاجره درباره سه شرط مورد اشاره است که به عامل (الف)، مانع(ب) و به اقدام یا حالت(پ) مورد نظر اشاره دارد.

به نوعی دیگر می توان مفهوم آزادی منفی (سلبی و از) و مفهوم آزادی مثبت (ایجابی و در) را در آثار آیت الله مطهری نیز مورد بازخوانی قرار داد. تعریفی که مطهری از آزادی ارائه می دهد به طور دقیق هر دو جنبه مثبت و منفی آزادی را یکجا لحاظ کرده است. به گفته ایشان، «آزادی یعنی نبودن مانع. نبودن جبر، نبودن هیچ قیدی در سر راه، پس آزادم و می توانم راه کمال خودم را طی کنم. نه اینکه چون آزاد هستم به کمال خود رسیده ام.»

فقدان مانع که در تعریف مطهری لحاظ شده است به یک معنا اشاره به مفهوم منفی آزادی دارد، اما این آزادی منفی، از منظر مطهری، به خودی خود ارزشمند و کامل نیست و از این رو پای آزادی مثبت نیز به تعریف وی گشوده می شود و از این رو از منظر وی آزادی در رشد و کمال آدمی می بایست مورد توجه و بهره مندی قرار گیرد. مفهوم مثبت و منفی آزادی تقریباً در تمامی مواردی که مطهری به تعریف آزادی مبادرت ورزیده لحاظ شده است. برای نمونه در یک مورد دیگر می گوید: «انسان در جمیع شؤون حیاتی خود باید آزاد باشد، یعنی مانعی و سدی برای پیشروی و جولان او وجود نداشته، سدی برای پرورش هیچ یک از استعدادهای او در کار نباشد.»

هنگامی که آدمی  به رهایی و آزادی دست یافت می تواند برای بروز و ظهور استعدادهایش برنامه ریزی کرده و به گفته مطهری به کمال نائل شود. این تعریف از آزادی، و توجه به ابعاد مثبت و منفی آزادی، می تواند هم درونی و شخصی تلقی شود چنان که تعریف های فوق به آن اشاره و تأکید دارد و هم می تواند جنبه اجتماعی و عمومی بیابد. در واقع مطهری تنها به بعد شخصی آزادی توجه نمی کند، بلکه برای کامل کردن تعریف آزادی بر بعد جمعی و عمومی آن نیز انگشت می نهد و البته در این جنبه نیز می توان رگه های آزادی مثبت و منفی را یکجا در تعریف ایشان مشاهده کرد: «بشر باید در اجتماع از ناحیه سایر افراد آزادی داشته باشد، دیگران مانعی در راه رشد و تکامل او نباشند، او را محبوس نکنند ... که جلو فعالیتش گرفته شود، دیگران او را استثمار نکنند، استخدام نکنند، استعباد نکنند، یعنی تمام قوای فکری و جسمی  او را در جهت منافع خودشان به کار نگیرند.»

فقدان حبس و استثمار و استخدام و استعباد و نفی به کارگیری قوای آدمیان در راه اهداف و خواسته های خود در حوزه عمومی و عرصه اجتماعی، نشان دهنده وجه آزادی منفی و به کارگیری استعداد و ظرفیت خود در راه رشد و تکامل در حوزه عمومی، نشان  دهنده وجه آزادی مثبت است.

وی برای تثبیت تعریف خود از مفهوم آزادی به پاره ای از آیات قرآن نیز استناد می جوید. برای مثال به آیه 64 سوره آل عمران اشاره می کند و در تفسیر آن می گوید، هیچ کدام از ما دیگری را بنده و برده خود قرار ندهد و هیچ کس هم فرد دیگری را ارباب و آقای خودش نگیرد، یعنی « نظام آقایی و نوکری ملغا، نظام استثمار ملغا، نظام لامساوات ملغا»

تعریف مفهوم آزادی، که مطهری بر آن تأکید و تکیه می کند، در قالب تئوری مک کالوم نیز قابل ارائه است. به این معنا که انسان، یعنی فاعل آزادی البته اگر خواستار آزادی باشد با سعی و تلاش، موانع پیش روی خود را از میان می برد و پس از آن در راستای شدن و رسیدن به هدف خاصی تلاش می کند و استعدادهایش را در آن زمینه هزینه می نماید. تنها تفاوت مباحث مطهری با تئوری کالوم این است که مطهری علاوه بر اینکه فقدان موانع را شرط می داند از سوی دیگر هدف را نیز به طور مصداقی مشخص می کند که همانا رسیدن به تکامل و بروز و ظهور استعدادها است. اما در تئوری مک کالوم، هدف به نحو عام و عمومی مورد اشاره قرار گرفته است و از این رو بار ارزشی خاصی نمی یابد، برخلاف بحث مطهری که هدف و ارزش مورد نظر وی همانا دست یابی به کمال و سعادت است که دارای بار ارزشی ویژه ای در اندیشه دینی است. اساساً تلاش های آدمی  و به ویژه یک انسان مسلمان در راستای آن هدف برتری است که ارزش سعی و تلاش را دارد و هزینه نمودن استعداد و ظرفیت آدمی در آن، کاری درخور و شایسته تقدیر است.

اگر قرار باشد برای تأکید بیشتر بر مفهوم مثبت و منفی آزادی در آرای آیت الله مطهری شاهدی ارائه شود، می توان به دو رکن آزادی در اندیشه ایشان اشاره کرد. از منظر او آزادی دو رکن بسیار مهم دارد: نخست، عصیان و تمرّد و دیگری تسلیم و انقیاد. در واقع به تعبیر مطهری: «بدون عصیان و تمرد، رکود و اسارت است و بدون تسلیم و انقیاد و اصولی بودن، هرج و مرج است.» انسان از یک سوی به نفی استبداد می پردازد و در مقابل استبدادورزی و استبدادپذیری عصیان می ورزد و سعی در رها ساختن خود و جامعه خود از چنین وضعیتی را دارد، و از سوی دیگر این رها شدن را نهادینه می کند و آزادی را در قالب نظم و به تعبیری تسلیم و انقیاد و اصولی بودن، سامان می دهد و روشن می سازد که آزادی را برای چه می خواهد و در چه مواردی می خواهد از آن بهره مند گردد. این دو ویژگی همواره به آدمی این توان را می دهد که از استبداد بگریزد و از دیگر سوی گرفتار هرج ومرج نیز نگردد و مشی متعادل و متوازنی را طی نماید. این به معنای در اختیار گرفتن و بهره مند شدن از آزادی منفی و آزادی مثبت به طور توأمان است.

ارکان آزادی در وجهی دیگر نیز در سخنان مطهری بازتاب یافته است. به باور ایشان، اسلام، هم شعار آزادی را سرداده و هم اصول آزادی را تبیین نموده است. در نظر وی نخستین شعار اسلام، یعنی «لااله الاالله» متضمن و «مشتمل است بر سلب و ایجاب، نفی و اثبات، عصیان و تسلیم، نه و آری، فصل و وصل، آزادی و بندگی، ولی نه به صورت دو شیئ جداگانه، بلکه به صورت دو شیئ وابسته به یکدیگر که هیچ کدام بدون دیگری امکان پذیر نیست.» در اینجا نیز گریختن و آزادی از غیر خداوند و درآویختن و آزادی در خداوند طرح شده است و نوع نگاه مطهری را به آزادی به خوبی نمایان می نماید. وی در تفسیر جمله مذکور بر این باور است که «اولین نفخه آزادی در اسلام به وسیله همین کلمه و همین جمله دمیده شد. آزادی از بت ها، از طوق بندگی ابوسفیان ها و ابوجهل ها، از طوق بندگی پول و ثروت، از طوق بندگی هوا و هوس و نفس اماره به وسیله همین جمله با ارزش حاصل شد.»

به هر حال آنچه از مباحث مطهری می توان استنباط نمود، همراهی دو مفهوم مثبت و منفی یا ایجابی و سلبی آزادی است. اهمیت مطلب حاضر از آن رو است که تا آزادی در بعد منفی متحقق نشود نمی توان از آزادی مثبت گفت وگو نمود. و در این صورت و به طریق اولی، جایی برای اخلاق مبتنی بر فضای آزاد باقی نخواهد ماند تا درباره آن بحث شود. از این وضعیت می توان تقدم آزادی را بر اخلاق استنباط نمود. در واقع تا آزادی، به عنوان عنصری از فضائل اخلاقی، تحقق نیابد نمی توان بحثی از سایر فضائل اخلاقی و اخلاقیات به میان آورد. این نکته به خوبی فرضیه مقاله حاضر را اثبات می نماید. به هر حال آزادی در بعد منفی گرچه در ابتدا نمود می یابد، اما از سویی آزادی مثبت معطوف به تکامل و سعادت است و به منزله مهم ترین هدف اخلاق به شمار می آید.

مقالات مرتبط:

آزادی، شرط جامعه اخلاقی (کنکاش در اندیشه استاد مطهری) بخش دوم